Królowa Karolina 9 listopada 1737 roku, delikatnie mówiąc, źle się czuła. Nie mogła nic przełknąć, bo wszystko od razu zwracała i męczył ją okropny ból brzucha. Ale najgorsze miało dopiero nadejść. Po 5 dniach terapii typowej dla tamtych czasów, to jest upuszczania litrów krwi, król wyznał chirurgom jej wielki sekret: ma przepuklinę pępkową. Nocą, przy świetle świec, z królową leżącą na 5 materacach, nacięto skórę brzucha, próbując odprowadzić zawartość przepukliny do jamy brzusznej. Zrobiła się brzydka rana. Chirurdzy każdego dnia sondowali otwór palcami i przyrządami, aż w końcu „wymioty się nasiliły, a z rany wylała się nagle ogromna ilość kału (...). Nieczystości wypłynęły z brzucha, zmoczyły pościel i zalały podłogę sypialni. Mimo to Karolina żyła jeszcze przez trzy dni (...)”. Zmarła 20 listopada.

Takich smaczków pozycja van de Laara dostarcza o wiele więcej. „Pod nóż” to zbiór 28 niedługich opowieści z dziejów chirurgii, z których każda zaczyna się od zdjęcia… pacjenta, którego dotyczyć będzie w największym stopniu dany rozdział. No, pomijając może pierwszy, z kowalem Janem de Dootem, który sam był sobie chirurgiem i pacjentem – wyciął sobie na żywca kamień z pęcherza moczowego. Dokładność autora zachwyca i przeraża jednocześnie, a przedstawione historie dostarczają dreszczu fascynacji pomieszanej ze strachem. I podziwem.

Bo jak może nie zachwycić teza van de Laara, jakoby biblijna Ewa powstała nie z żebra, ale z… baculum, kości prącia? Albo podejrzenie, że Abraham miał stulejkę? A kapitalne dowodzenie, jakoby otyły i wredny papież Innocenty VIII (którego musiały karmić mlekiem z piersi młode kobiety!) mógł cierpieć m.in. na OSAS (obturacyjny bezdech senny), notabene zwany także… syndromem Pickwicka! Autor nie tylko prezentuje zaskakujące fakty z przeszłości, ale też bawi się w detektywa, dochodząc do własnych odkryć, stawiając diagnozy po latach – australopitek Lucy miała żylaki! – i przedstawiając z, cóż, chirurgiczną dokładnością wiele zabiegów, których przebieg nie wydawał się aż tak zajmujący przed lekturą. Dwa zamachy i stomia Jana Pawła II, cesarzowa Sisi, którą dobiło rozluźnienie gorsetu po ciosie pilnikiem, Michael Jackson i happy milk, no i operacja przetoki odbytu Króla Słońce (któremu notabene „zawdzięczamy” pozycję rodzenia na plecach). „Pod nóż” naprawdę nie pozwala się nudzić!

Jednocześnie książka ta sprawia, że wznosimy dziękczynne okrzyki za rozwój medycyny, który też van de Laar dokładnie opisuje. Rozdziały nie są poukładane chronologicznie – w każdym znajdziemy wycinek dalekiej przeszłości i wzmiankę, jak dany zabieg wygląda dzisiaj. A oprócz tego tabelki z dodatkowymi informacjami – od ubrania chirurgów przez alfabet pomocy, placebo (którego nazwa wzięła się od… opłakiwaczy) po hemoroidy i historię zszywek chirurgicznych. Na końcu autor dodał nawet słowniczek z takimi ciekawostkami, jak np. triada złego chirurga.

Bo „Pod nóż” to w zasadzie wielka pochwała i prezentacja zawodu chirurga. Każdy chirurg ma trupa na sumieniu, choć nie popełnił błędu, i dla każdego największą zmorą jest mors in tabula… Autor porównuje ich z internistami – dla niego ci drudzy przypominają Poirotów posługujących się metodą indukcji, podczas gdy chirurgom bliżej do Sherlocka Holmesa. Nie muszę chyba wspominać, że brzmi to jak nobilitacja. Jednocześnie trudno nie chylić czoła przed wytrzymałością dawnych pacjentów – matko, dzisiaj nawet borowania zębów nie zniosę bez znieczulenia, a dawniej taka pani Crawford w 1809 roku, śpiewając psalmy, zachowała spokój podczas usuwania guza z jajnika!

Pozycja van de Laara przekazuje multum informacji w zaskakująco prostym stylu. Jak w każdej dobrej literaturze popularnonaukowej, ciekawostki pomieszane są z faktami trudniejszymi. I tak mimochodem dowiadujemy się nie tylko, skąd się wzięły nazwy „prostata” (od kamieni moczowych!) czy „cancer”, ale też jak odróżnić podrażnienie przepony od otrzewnej albo czym jest objaw Einsteina. Czytelnik zastanawia się, dlaczego los uwziął się na Malcolma Perry'ego, który niedługo po zoperowaniu Johna F. Kennedy'ego musiał zoperować jego zabójcę Lee Oswalda, i czy napletek Jezusa odleciał za nim do nieba. Czy aniołowie to kastraci a artroskopia kolana to humbug? Jak ręka podkrada krew mózgowi i dlaczego Hipokrates uważał, że wycięcie kamieni moczowych przeczy zasadzie primum non nocere?

Książka van de Laara nie oszczędza czytelnika. Nie pozwala zasnąć, to na pewno, i może przerażać. Autor naprawdę lubi dokładnie opisywać dawne zabiegi. Z tego to powodu osobnicy o tzw. delikatnych nerwach powinni zaparzyć sobie uspokajającej herbatki przed lekturą. „Naturalnie samo cięcie wywoływało piekielny ból. Szczególnie przecinanie dużych nerwów, które jak grube kable biegną głęboko w nodze, powodowało, że pacjent wył z bólu. Kawałek drewna między zębami pomagał stłumić ten straszny krzyk”. No… to próbka dosłowności autora.

W zasadzie uważam, że każdy znajdzie w pozycji van de Laara coś dla siebie – czy będzie to amator zafascynowany medycyną, przypadkowy czytelnik, czy chirurg z wieloletnim stażem. Jedynymi chyba osobami, które powinny się trzymać od książki z daleka, są ci, którzy… nie przeczytali „Śmierci na Nilu” i „Morderstwa w Orient Expressie” Agathy Christie, bo autor bez najmniejszego poczucia winy… spoileruje ich zakończenia! Skandal! A tak poza tym, to kawał dobrej, krwistej lektury. Choć czasem doprowadza do skrętów żołądka i lekkiej paniki, to warto się za nią zabrać. Wasze zdrowie na pewno na tym nie ucierpi.

Agata Majchrowicz