Problemy ludności żydowskiej zamieszkującej polskie ziemie to nie tylko masowa eksterminacja, jakiej dokonali naziści. Niestety dzisiaj zatrważająca większość z nas nie potrafi powiedzieć, skąd Żydzi wzięli się w Polsce, jak wyglądało ich życie przed drugą wojną światową i jakie były wtedy polsko-żydowskie relacje. Wiemy doskonale, co spotykało Żydów w obozach zagłady, ale czy zdajemy sobie sprawę, co się stało z tymi, którzy wojnę przetrwali?

Halina Rubin spisała w swojej książce wspomnienia rodziców, którzy przetrwali drugą wojnę światową. Byli Żydami, a jednak przeżyli. To wyjątkowa sytuacja, bo obojgu udało się uniknąć bezpośredniego spotkania z niemiecką machiną śmierci. Uciekając przed zagładą, musieli dokonywać wyborów, jakie tylko wojna może przed człowiekiem postawić. Jak najdalej od Polski, okupowanej przez nazistowskie Niemcy, jak najdalej od domu, uciekając w głąb Rosji, rozłączeni na lata, przeżyli zarówno oni, jak i ich kilkuletnia wówczas córka, Halinka.

Historia ta to nie tylko losy rodziców autorki. Halina Rubin poszła o krok dalej. Pisze o swoich dziadkach, ludziach żyjących jeszcze w XIX wieku, o ich pracy i stosunkach z Polakami. Czasem były to relacje oparte na sąsiedzkiej serdeczności, ale niestety dość często ludność żydowska stanowiła zamkniętą grupę, izolującą się od polskich sąsiadów, źle przez nich postrzeganą i oskarżaną o wyzyskiwanie Polaków. Żydzi mogli zajmować się jedynie handlem bądź rzemiosłem, do pracy w urzędach nigdy ich jednak nie dopuszczano.

Po pierwszej wojnie światowej, kiedy Polska odzyskała niepodległość, nastroje antysemickie nie opadły, wręcz przeciwnie. Polacy odsunęli społeczność żydowską na margines społeczeństwa. To już czasy ojca autorki, który nie będąc osobą religijną, oddany myśli komunistycznej, jeszcze zanim okazało się, czym ta myśl tak naprawdę jest, spotkał się z prześladowaniem przez władze II Rzeczpospolitej. Trafił do więzienia w Berezie Kartuskiej, które w latach 1934-1939 funkcjonowało jako miejsce odosobnienia, gdzie umieszczano ludzi bez wyroków sądowych, często dlatego że nie można im było przedstawić konkretnych zarzutów. Byli to najczęściej ludzie niewygodni politycznie i za takiego uznano właśnie ojca autorki. Choć jest to bardzo trudna prawda, nie sposób nie porównywać warunków panujących w tym więzieniu do tych z obozów koncentracyjnych. To też kolejna plama na polskim honorze.

„Czas odnaleziony. Podróże z moją matką” to ważna książka. Zdemaskowanie zła jest nam potrzebne do zrozumienia naszych obecnych relacji z Izraelem. Trudno zaprzeczyć, że nastawienie Polaków przed drugą wojną światową do Żydów nie było przychylne. Po wojnie jednak wcale nie było lepiej, bo władze PRL skutecznie podsycały antysemickie nastroje. Sama autorka w marcu 1968 roku zastała pozbawiona obywatelstwa polskiego i zmuszona do opuszczenia kraju. Znalazła się w Australii, gdzie do dziś żyje, natomiast jej rodzice wyjechali do Izraela. To też nasza historia i choć były to czasy Polski Ludowej, trudno się dziwić, że to nas, Polaków, czyni się odpowiedzialnymi za wypędzenie Żydów w latach 60. Zrobiono to na polskie konto, mimo że decyzje te nie do końca były nasze.

Autorka pracowała pięć lat nad tą książką, udała się w podróż śladem wspomnień nieżyjących już rodziców, wróciła do Polski, którą pamiętała, ale w której nie mogła odnaleźć choćby cmentarzy żydowskich z grobami swoich przodków. Pojechała też na Białoruś i dalej śladem matki do Rosji. Zrobiła wszystko, bo odtworzyć ścieżkę życia rodziców i zrozumieć ich uczucia. To trudna książka, zwłaszcza dla nas, Polaków.

Izabela Straszewska