Historia – piszę to po raz kolejny – jest fascynującą dziedziną nauki. Ci, którzy twierdzą inaczej po prostu jej nie rozumieją. Tymczasem jest ona arcyciekawa, skutki wydarzeń nawet z zamierzchłej przeszłości odczuwamy także dziś. Powiem więcej, jeśli chcemy zrozumieć współczesną politykę, współczesne stosunki międzynarodowe, musimy zacząć od zgłębienia i zrozumienia historii. Po prostu nie można inaczej.

Udowadnia to znakomita książka Andrzeja Chwalby i Wojciecha Harpuli pod frapującym tytułem „Polska – Rosja. Historia obsesji, obsesja historii”. Duet autorów jest już znany czytelnikom, choćby ze „Zwrotnic dziejów”. Andrzej Chwalba to znany historyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor wielu znakomitych książek. Wojciech Harpula jest dziennikarzem i politologiem.

Ich najnowsza publikacja ma formę rozmowy. Jest to po prostu wyśmienita dyskusja o historii szeroko pojętych stosunków polsko-rosyjskich. Już sam tytuł przykuwa uwagę i skłania do refleksji. Czy faktycznie oba państwa mają na swoim punkcie obsesję? Jeśli tak jest faktycznie, to jak do tego doszło? Wszak Kraków jest dość daleko położony od Moskwy. Dlaczego więc Rosja jest dla Polski wrogiem „z definicji”? Wreszcie, czy jest szansa na jakiekolwiek przełamanie tej obustronnej obsesji?

Andrzej Chwalba i Wojciech Harpula proponują czytelnikom prawdziwą historyczną ucztę. Jest to jedna z najlepszych książek historycznych tego roku, jestem pewien. Wielka erudycja rozmówców i głęboka wiedza podana w przystępnej formie – oto prosty przepis na sukces. Czytając tę publikację, wręcz rozkoszowałem się wspaniałym wykładem profesora Andrzeja Chwalby. Wszystkie swoje tezy wygłaszał z wielkim szacunkiem dla prawdy historycznej. Nie dał się „wypuścić” Harpuli do snucia jakiś fantastycznych teorii. Owszem, w książce jest obecny wątek historii alternatywnej, jednak zawsze bardzo ostrożnie i z wyczuciem prowadzony.

Publikacja omawia stosunki między Polską a Rosją od X wieku do czasów współczesnych. Już przyjęcie chrztu zaważyło o pęknięciu wśród Słowian. Oczywiście Kościół był jeszcze niepodzielony. Niemniej jednak ogromne znaczenie miało, czy dany władca przyjmował chrzest w obrządku łacińskim, czy bizantyjskim. Jest to czynnik, który na zawsze poróżnił Polskę i Rosję.
Jednak czy nasze zwrócenie się na Wschód było bezalternatywne? Oczywiście zaważyła tutaj unia polsko-litewska. Od chwili jej zawarcia Polska przestawiła niemal całą politykę zagraniczną na kierunek wschodni. Jagiełło objął tron w Krakowie, a nie w Moskwie. Litwa zaś nie była w stanie sama walczyć z rosnącym w siłę Księstwem Moskiewskim. Konieczna była pomoc korony.

Czy gdyby mężem Jadwigi został kto inny, historia potoczyłaby się inaczej? Czy zamiast na wschód, spoglądałaby Polska na Śląsk i Pomorze? Nie jest to przesądzone, choć wydaje się prawdopodobne.

Jednak unia z Litwą stała się faktem. Kwestią czasu było bezpośrednie starcie Polski i Rosji. Starcie, które trwało kilkaset lat i toczyło się ze zmiennym szczęściem dla obu stron. Czyż Polacy nie opanowali Moskw? Czyż Władysław Waza nie został wybrany carem? Mimo tego z dniem 17 września straciliśmy – owiane pewnymi mitami – Kresy. Stalin okazał się najpotężniejszym z rosyjskich carów.

Jestem pewien, że niektóre fragmenty rozmowy Chwalby z Harpulą burzą nasze utarte wyobrażenia o przeszłości. Mam tu na myśli głównie osobę i twórczość Adama Mickiewicza. Podobnie jest z oceną funkcjonowania Królestwa Polskiego. Profesor Andrzej Chwalba chce pewne mity czy obiegowo funkcjonujące opinie zestawić z prawdą historyczną i czyni to w świetnym stylu.

Reasumując, Polska – Rosja. Historia obsesji, obsesja historii” to znakomita lektura. Uważam, że dla wszystkich miłośników historii Polski to pozycja wręcz obowiązkowa. Książka nie nuży, dostarcza natomiast mnóstwa wiedzy oraz historycznych ciekawostek. Wielka erudycja obu rozmówców czyni lekturę prawdziwą przyjemnością. Oby więcej takich historycznych książek – skierowanych do szerokiego grona odbiorców, a jednocześnie rzetelnych i niegoniących za tanią sensacją. Zdecydowanie polecam.

Wojciech Sobański