Jesteśmy społecznością, która kocha książki

W drugim tomie "Pism filozoficznych" znajdujemy dalszy ciąg przenikliwych refleksji Cycerona na najbardziej nurtujące człowieka zagadnienia - niezależnie od epoki. Myśliciel rzymski, jak już wspomniałem w opinii do pierwszego tomu, twórczo rozwija tezy greckich szkół filozoficznych, przerabia je na modłę i styl strawne dla współczesnych, podzielających jego zapatrywania lub aspirujących do bycia światłymi i poważanymi w wąskich intelektualnych kręgach. Mamy tutaj trafne wypowiedzi o cnocie, która była najwdzięczniejszym przedmiotem rozważań większości starożytnych miłośników mądrości, a która miała doczekać się jeszcze nie lada kariery po upadku Imperium Romanum, w zmienionych okolicznościach, lecz w niezmienionej proporcji teorii do praktyki: "Atoli nie dość jest mieć cnotę niby znajomość jakiejś sztuki, jeśli jej się nie stosuje w praktyce". Także o religii i wyobrażeniach o niej przeczytamy tutaj (jak i w tomie I) sporo ciekawych spostrzeżeń: "A jeśli nawet mniemania różnych narodów są różne, to jednak te narody, które oddają cześć boską psom i kotom, wcale nie ulegają innemu zabobonowi niż pozostałe". Zdaje się, że filozof nie robi tutaj różnicy pomiędzy mitologiami politeistycznymi, a ich monoteistycznymi odpowiednikami. Zabobon pozostaje zabobonem, niezależnie od przedmiotu jego czci. Podnosi Cyceron szalenie ciekawą, acz, raczej dla wielu, kontrowersyjną kwestię dwóch rodzajów niesprawiedliwości. Jedną z nich jest czynienie krzywdy. To wydaje się bezsporne. Drugą natomiast jest nieudzielanie pomocy krzywdzonym lub niedopełnianie powinności. Ostrze swej krytyki w tym kontekście wysuwa Rzymianin wobec wielkiej liczby filozofów. Mianowicie gani ich za to, iż, jakkolwiek nie popełniają pierwszej z wymienionych niesprawiedliwości, to nie są wolni od drugiej. Odsuwając się od współżycia z innymi ludźmi, "nie wnoszą do niego żadnych wysiłków, żadnych starań i żadnych środków". Mamy tu Cycerona jako piewcę czynu. Twierdzi on wprost, że "cała wartość cnoty polega na działaniu". Znajdą te słowa swe odzwierciedlenie w późniejszych czasach, często w warunkach i u ludzi, po których ich adwersarze nie spodziewaliby się hołdowania starożytnym cnotom. Tom ten zawiera również wprost nieprzeliczoną ilość wskazówek, porad i błyskotliwych uwag na wszelkie tematy związane z państwem, prawem i tymi, którzy nim kierują i je tworzą. W nawiązaniu do nieśmiertelnej idei platońskiej, Cyceron stwierdza: "My wszelako zgoła nie znamy prawdziwego prawa i rzeczywistej sprawiedliwości w doskonałej i wyraźnej postaci: dostępne są nam tylko ich cienie i niejakie podobieństwa. Obyśmy się choć tych trzymali!" (jeśli ktoś lubi zabawę intelektualną, polegającą na kojarzeniu takich słów z rzeczywistością w której sam funkcjonuje, to sądzę, że akurat ten fragment z Cycerona może tutaj coś na myśl nasunąć; a jak z tym dobrze pójdzie to jeszcze proponuję te kilka wersów z "Fenicjanek": "Gdy dla tronu zdobycia zgwałacić trzeba prawo, Gwałć je; lecz w innych razach szanuj sprawiedliwość".). Drugi tom "Pism filozoficznych" Cycerona zasługuje na nie mniejszą uwagę niż pierwszy.