Jesteśmy społecznością, która kocha książki

„To tylko eksperyment” - etyka w eksperymentach naukowych na przykładzie Stanfordzkiego eksperymentu więziennego P. Zimbardo

Konieczność ujednolicenia norm etycznych w badaniach naukowych wywodzi się z różnych sposobów definiowania przez badaczy tego, co jest etyczne, a co nie. Jako, że pionierów poznaje się po ilości strzał w ich plecach, nowatorskie podejście do metodologii eksperymentów psychologicznych w ubiegłym wieku wzbudziło wiele emocji i kontrowersji, spotkało się również z zarzutami łamania zasad etycznych – wystarczy wspomnieć eksperyment J. Watsona na 11-miesięcznym Albercie (wywołowanie emocjonalnej reakcji warunkowej – strachu – na widok białego szczura) czy badania prowadzone w latach 1961 – 1962 przez S. Milgrama dotyczące ulegania naciskom autorytetów i dopuszczania się czynów niemoralnych czy zbrodniczych (uczestnicy odgrywający role „nauczycieli” razili prądem „uczniów” popełniających błędy). Jednak najsłynniejszym eksperymentem psychologicznym jest niewątpliwie Stanfordzki eksperyment więzienny, przeprowadzony w 1971r. przez prof. Philipa Zimbardo – doświadczenie to należy do najbardziej kontrowersyjnych w psychologii, nie tylko z powodów etycznych, ale również przez istotność tego zagadnienia w świecie rzeczywistym.

Krótki opis eksperymentu

Eksperyment ten polegał na odegraniu przez grupę wyselekcjonowanych ochotników ról „strażników” i „więźniów” przez okres dwóch tygodni. Przeprowadzony został pomieszczeniach Wydziału Psychologii Stanford University ucharakteryzowanych na więzienne cele, natomiast dyrektorem więzienia został kierujący projektem prof. P. Zimbardo.
Eksperyment przerwano po 6 dniach z powodu utraty kontroli nad patologicznymi zachowaniami jego uczestników – uznano, że drastyczna przemoc psychiczna stosowana przez „strażników” wobec „więźniów” stanowi zagrożenie ich bezpieczeństwa i zdrowia.

Niejednoznaczność etyczna eksperymentu więziennego

Czy powinno się zaniechać badań, jeśli mogą one zostać uznane za nieetyczne? Eksperymentowi Zimbardo wytykano nie tylko złamanie norm etycznych, ale także błędy metodologiczne; także on sam w udzielanych później wywiadach przyznał rację krytykom, uznając badanie za nieetyczne, dodająć także, że nie powinno być ono powtarzane. W „Efekcie Lucyfera” pisze: „Tak, (…), to rzeczywiście było potworne, że pozwoliłem na wyrządzenie takich krzywd tym niewinnym chłopcom. Nie dlatego, że ja sam traktowałem ich źle, ale dlatego, że nie przeciwdziałałem znęcaniu się nad nimi”.
W eksperymencie więziennym został złamany szereg zasad etycznych, sformułowanych przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (APA) w dokumencie „Ethical principles of psychologist and code of conduct”.
Ponieważ badacze nie przewidzieli tak skrajnych reakcji uczestników biorących udział w badaniu (patologiczne zachowania „strażników” oraz ogromny psychiczny i fizyczny dyskomfort „więźniów”), badani nie zostali dostatecznie poinformowani, co właściwie może ich czekać podczas eksperymentu, w którym praktycznie niewidoczna była granica między eksperymentem a prawdziwym pobytem w więzieniu. Uczestników nie poinformowano również o tym, że zostaną aresztowani przez policję, zatem część z nich miała wątpliwości, czy aresztowanie miało miejsce ze względu na realnie popełnione przestępstwo czy rozpoczęcie eksperymentu. Inną kwestią budzącą wątpliwości jest funkcja prof. Zimbardo podczas badania – nie zachował on odpowiedniej i oczekiwanej od badacza neutralności, ponieważ nie tylko nadzorował eksperyment, ale brał w nim udział, odgrywając rolę dyrektora więzienia. Co więcej, Zimbardo może być krytykowany za stosowanie manipulacji wobec więźnia, który chciał zrezygnować z udziału w eksperymencie – naukowiec wmawiał mu, że nie może zrezygnować, gdyż potrzebuje pieniędzy oferowanych w zamian za udział w badaniu, a ponadto oferował mu rolę „szpiega”.
Jednak najbardziej oczywistą zasadą etyczną, która została złamana, są niedogodności przysporzone uczestnikom badania – narażenie ich na stres, lęk, ból i wstyd nie jest akceptowane w środowisku naukowym pod żadnym pozorem.

Jak zachować złoty złoty środek?

Pozostaje jednak pytanie – jak można przeprowadzić tego typu eksperyment w możliwie najbardziej odpowiadający rzeczywistości sposób, bez dyskomfortu psychicznego jego uczestników? Przecież Stanfordzki eksperyment więzienny jest uważany za jeden z najważniejszych z nurtu psychologii dobra i zła, a jego wyniki potwierdzają, że to właśnie czynniki oraz sytuacja determinują zachowanie człowieka, mogąc uczynić z niego bezdusznego oprawcę. Badania Zimbardo pozwalają na spojrzenie z innej perspektywy na wydarzenia ubiegłego wieku – holokaust, terroryzm, masowe mordy. G. Herling-Grudziński pisał przecież w „Innym świecie”, że „człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach”. Jak zatem zachować złoty złoty środek pomiędzy dobrem badania naukowego a dobrem człowieka?

„To tylko eksperyment” - etyka w eksperymentach naukowych na przykładzie Stanfordzkiego eksperymentu więziennego P. Zimbardo

Konieczność ujednolicenia norm etycznych w badaniach naukowych wywodzi się z różnych sposobów definiowania przez badaczy tego, co jest etyczne, a co nie. Jako, że pionierów poznaje się po ilości strzał w ich plecach, nowatorskie podejście do...

"Wolność ma dla współczesnego człowieka dwojakie znaczenie: wprawdzie uwolnił się on od tradycyjnych autorytetów i stał się jednostką, ale jednocześnie poczuł się izolowany i bezsilny; stał się przy tym narzędziem służącym celom zewnętrznym, obcym jemu i innym jednostkom. Ten stan podkopuje jego ja, osłabia go i napawa lękiem, wtrąca w nową niewolę. Wolność pozytywna natomiast identyczna jest z pełnym wykorzystaniem możliwości i zdolności człowieka do życia aktywnego i spontanicznego. Wolność osiągnęła punkt krytyczny, punkt, w którym może się zmienić we własne przeciwieństwo."

Człowiek współczesny prawie całkowicie zdominował przyrodę, zrzucił kajdany władzy kościoła i stanowczo sprzeciwia się rządom absolutystycznym. Doświadczenia I wojny światowej miały skierować nas na drogę umocnienia demokracji, tymczasem, ludzie zaczęli odczuwać lęk i ciężar bagażu, jaki dopiero niedawno otrzymali - wolności, przez co skierowali się ku rządom autorytarnym.

Fromm dokonuje analizy tego zjawiska oraz przedstawia drogi tytułowej "ucieczki od wolności", nakreślając przy tym jednoznacznie pesymistyczny wniosek - współczesna demokracje daje ludziom jedynie złudzenie wolności myśli i słowa oraz indywidualności, "tymczasem prawo do wyrażania myśli wyłącznie wtedy coś znaczy, kiedy jesteśmy zdolni mieć myśli własne".

"Wolność ma dla współczesnego człowieka dwojakie znaczenie: wprawdzie uwolnił się on od tradycyjnych autorytetów i stał się jednostką, ale jednocześnie poczuł się izolowany i bezsilny; stał się przy tym narzędziem służącym celom zewnętrznym, obcym jemu i innym jednostkom. Ten stan podkopuje jego ja, osłabia go i napawa lękiem, wtrąca w nową niewolę. Wolność pozytywna...

Lisa Randall zmaga się przez ponad 500 stron z podaniem czytelnikowi odpowiedzi na pytania dotyczące podstaw fizyki cząstek, kosmologii, teorii strun, a przede wszystkim istnienia dodatkowych wymiarów przestrzennych - jak mogłyby one wyglądać, jeśli rzeczywiście istnieją? Jakie rozmiary mogą one osiągać? Jak można zdefiniować pojęcie "wymiar"?

Pomimo widocznego ogromu pracy włożonego w napisanie "Ukrytych wymiarów wszechświata" oraz szczerych chęci autorki mających na celu możliwie jak największe uatrakcyjnienie przekazywanych treści (historie fabularne na początku rozdziałów, barwne wspomnienia, cytaty muzyki popularnej), lektura wydaje się być za bardzo "rozwleczona", momentami wręcz nużąca. Randall najwidoczniej zdaje sobie z tego sprawę, ponieważ sama proponuje czytelnikowi ułatwienie sobie przebrnięcia przez swoją książkę dzięki zapoznaniu się jedynie z podsumowaniami poszczególnych rozdziałów.

Zgodnie z metodami Stephena Hawkinga, mającymi zwiększyć sprzedaż liczby egzemplarzy, Lisa Randall równania matematyczne umieszcza jedynie jako dodatek.

Z tej tematyki lepiej sięgnąć po inną pozycję.

Lisa Randall zmaga się przez ponad 500 stron z podaniem czytelnikowi odpowiedzi na pytania dotyczące podstaw fizyki cząstek, kosmologii, teorii strun, a przede wszystkim istnienia dodatkowych wymiarów przestrzennych - jak mogłyby one wyglądać, jeśli rzeczywiście istnieją? Jakie rozmiary mogą one osiągać? Jak można zdefiniować pojęcie "wymiar"?

Pomimo widocznego ogromu...