Dick postanowił obsadzić swoje alter ego, noszące to samo imię i nazwisko, w roli narratora pierwszoosobowego. Obdarzył je bagażem własnych przeżyć: niegdysiejszym uzależnieniem od narkotyków, problemami rodzinnymi, wreszcie – wspomnianymi wizjami, prowadzącymi do religijno-filozoficznych rozważań. Dick-narrator nie mówi jednak bezpośrednio o swoim życiu, czyni to za pośrednictwem postaci Konioluba Grubasa, z którym – choć to jedna i ta sama osoba – prowadzi dysputy, a czasami także nie zgadza się.

Samobójstwo jednej ze znajomych Grubasa i pogarszający się stan zdrowia innej prowadzą do rozmyślań o okrucieństwie i szaleństwie Boga. Bohater szuka odpowiedzi w różnych nurtach religijnych i filozoficznych, jak choćby w chrześcijaństwie, judaizmie, gnostycyzmie czy taoizmie. Wnioski notuje w dzienniku, który – podobnie jak Dick-pisarz – nazywa Egzegezą. Przemyśleniami dzieli się z dwójką przyjaciół, sceptykiem Kevinem i religijnym katolikiem Davidem, prezentującymi odmienne punkty widzenia i występującymi de facto w roli narzędzi potrzebnych do kierowania dyskusji na inne tory.

Ze względu na tematykę, jak i jej realizację, „Valisowi” bliżej do traktatu filozoficzno-religijnego niż powieści science fiction. Choć wizje spowodowane bliskim kontaktem z wiązką różowego światła trudno uznać za naturalną część życia, równie dobrze można tłumaczyć je – jak i pozostałe elementy świata nadprzyrodzonego pojawiające się w powieści – stanem psychicznym bohatera-narratora. To między innymi możliwość odczytywania tej książki na kilku różnych poziomach sprawia, że wydaje się ona tak doskonała. Co więcej, wszystko jest w niej dziwne i nietypowe – fabuła, bohaterowie, dialogi, myśl przewodnia. Niełatwo umieścić tę powieść w jakiejś szufladzie, nalepić na nią tę czy ową etykietę. Jest niepowtarzalna, oddziałująca na umysł odbiorcy z podobną siłą, z jaką Zebra oddziaływała na świadomość Dicka.

Jeśli ktoś miał okazję czytać którąś z powieści Philipa K. Dicka i poległ, zniechęcony specyficznym sposobem prezentowania myśli przez autora i nietypowymi grami prowadzonymi z czytelnikami, niech nawet nie sięga po „Valisa”. To dzieło, które mógł stworzyć jedynie umysł genialny i szalony zarazem; dzieło wymykające się klasyfikacjom gatunkowym i tematycznym. Dzieło, które miłośnicy twórczości tego autora powinni przyjąć niczym kolejne literackie objawienie. Lech Jęczmyk, tłumacz m.in. „Valisa”, określił Dicka mianem „Dostojewskiego science fiction”. I nie mylił się ani trochę.

Marta Najman