Jesteśmy społecznością, która kocha książki

To nie jest dobra książka, choć chyba nie aż tak zła, jak widzą ją inni jej tutejsi recenzenci. "Wewnątrz archiwów Stalina" nie jest książką o archiwach Stalina, a przynajmniej nie jest nią do końca. Polski tytuł trochę nas wyprowadza w pole, ucina bowiem drugą część tytułu oryginalnego: Discovering the new Russia. Autor stara się tu bowiem, przy okazji eksplorowania przepastnych archiwów pozostałych po katastrofie sowieckiego imperium, odpowiedzieć na pytanie: jaka jest rola Stalina w szukającej nowej tożsamości postradzieckiej Rosji. Niestety, nie wychodzi mu to zbyt dobrze. Moim głównym zarzutem w stosunku do tego tytułu jest jego chaotyczność. To trochę wygląda tak, jakby Jonathan Brent miotał się między swymi moskiewskimi wspomnieniami a historycznymi dygresjami, które potencjalnie miały mu dać podbudowę pod sformułowanie ostatecznego wniosku książki (że Stalin non omnis moriar). Niestety, nie wychodzi mu to moim zdaniem dobrze. Są tu elementy, które wyglądają zupełnie jak zapełnianie wierszówki: jak nic nie wnoszący rozdział o Wallenbergu, czy wypełniony poza wszelką miarą słownym pierzem rozdział o autorze "Armii Konnej". Wątki przecinają się, znikają, znowu się pojawiają jakby nigdy nic... Czasem wydawało mi się, że Brent zapomniał w międzyczasie, że o czymś już wcześniej napisał, w związku z czym pisze to po raz kolejny: to natrętne przypominanie przemówienia Stalina z funkcjonariuszami średniego szczebla jest dobrym na to przykładem. Poza tym, niektóre tezy autora są dla mnie nie do przyjęcia. Zdecydowanie na przykład błędne jest moim zdaniem przekonanie Jonathana Brenta o tym, że Hitler utrzymał się przy władzy w Niemczech dzięki temu, że w latach trzydziestych Stalin zniszczył niemieckich socjalistów (sic!). Jedna z głównych tez książki: że Stalin był w pewnym stopniu nadosobową, abstrakcyjną siłą która wynikała z logiki imperium, które wyłoniło się z chaosu przełomu drugiej i trzeciej dekady XX wieku też wydaje mi się dość dyskusyjna, w dodatku zdejmuje ona z Dżugaszwilego część odpowiedzialności. Tym niemniej, nie uważam książki za tragiczną. Szczególnie dobra wydaje mi się jej pierwsza część, nazwana przez autora "Znajomościami". Jest coś ujmującego w jego kontaktach z Marianą, starszą kobietą wynajmującą mu pokój podczas pierwszej wizyty w Moskwie, w tym jej triumfie radzieckiej medycyny, w tej jej dbałości o zakładanie czapki (tylko czemu autor nie ujawnił do cholery, czy w końcu kupił jej ten solidny zamek do drzwi!). Pierwsze kontakty Brenta z biurokratyczną machiną rosyjskich archiwów też są ciekawe, szczególnie poprzez poznawanie dyplomatycznej gry znajomości i prestiżu, która się tam za kulisami odgrywa. Za te pierwsze 120 stron książki śmiało mgłbym jej dać siedem gwiazdek. Całkiem dobrze czytało mi się też ostatni rozdział, głównie dzięki zamieszczonej tam analizie porównawczej tekstów poprawianych przez Stalina: to jest jedyny moment tej książki, gdzie faktycznie zbliżamy się do poznania tajemnicy tego dyktatora. Nawiasem mówiąc: "Wewnątrz archiwów Stalina" miała być książką o nowej Rosji, ale... Fakt, że Yale wysyła do Moskwy na bardzo ważne negocjacje człowieka, który słabo zna język rosyjski, mówi też, choćby anegdotycznie, o USA...