Jesteśmy społecznością, która kocha książki

"Rewolucja Gutenberga" to przekład skróconej wersji pracy Elizabeth Eisenstein pt. "The Printing Press as an Agent of Change", klasycznej pozycji w dziedzinie historii druku, wydanej po raz pierwszy w 1979 roku. Autorka, profesorka Uniwersytetu Michigan, była amerykańską historyczką specjalizującą się w historii rewolucji francuskiej, choć najbardziej znana była właśnie z prac dotyczących roli, jaką odgrywał wynalazek druku w procesie kształtowania się europejskiej nowoczesności. Tematem tym, jak sama pisze w przedmowie, zainteresowała się słysząc wszechobecne w latach sześćdziesiątych alarmistyczne głosy zapowiadające upadek kultury czytelnictwa i co za tym idzie zbiorową amnezję historyczną cywilizacji Zachodu. Kryzys ten miał być związany z widoczną już wówczas rewolucją technologiczną (której kulminacji, czyli wynalezienia Internetu, wtedy nikt nie mógł przewidzieć). Eisenstein postanowiła zejść głębiej i zbadać historię początku epoki, której zmierzch był prorokowany. Temat, jak się okazało, był bardzo słabo opracowany, zatem jej dzieło można uznać za pionierskie. Wynalezienie przez Gutenberga w piętnastym wieku prasy drukarskiej z ruchomą czcionką powszechnie uważane jest za jedno z trzech wydarzeń, obok upadku Konstantynopola i odkrycia Ameryki, które kończą europejskie średniowiecze. Teza ta od dawna traktowana jest jako oczywistość, jednak dopiero praca Eisenstein po pierwsze umieszcza to wydarzenie we właściwym kontekście, biorąc pod uwagę fakt, że narodziny renesansu miały miejsce we Włoszech jeszcze wiek wcześniej, po drugie szczegółowo omawia długofalowe konsekwencje tytułowej rewolucji na poziomie społecznym i kulturowym, zawężając przy tym obszar badań do zachodnioeuropejskich elit intelektualnych wczesnej nowożytności. Książka podzielona jest na dwie części: “Ukształtowanie się kultury druku na Zachodzie” oraz “Druk a inne zjawiska kultury”. W pierwszej części autorka nakreśla kontekst “przemiany w sferze obiegu informacji” polegającej na przejściu z kultury rękopisu do kultury druku. Istotnym aspektem pracy średniowiecznych uczonych, o którym należy pamiętać, by zrozumieć wagę omawianego przełomu, było ograniczenie wynikające z braku dostępu do mnogości rzetelnych źródeł. Łatwo jest zapomnieć, jak niepewna była wiedza uczonego, który często miał dostęp do tylko jednej wersji rękopisu, nie wiedząc skąd on pochodzi, ile kopii pośredniczyło na długiej drodze od oryginału, ile błędów nagromadziło się przez wielokrotne mozolne przepisywanie. Jeszcze gorszy los czekał ilustracje, które ulegały zniekształceniu już podczas pierwszych kopiowań, dość szybko były pomijane a nieraz zastępowane innymi, wedle gustu i wizji skryby. Średniowieczni uczeni mieli znikome możliwości wymiany intelektualnej na taką skalę, jaka była możliwa w czasach nowożytnych; kontakty ograniczały się głównie do zamkniętego obszaru pojedynczych ośrodków oraz do sporadycznych podróży do innych krajów. Jeśli dodamy do tego bardzo niewielki dostęp do materiałów, które można by ze sobą zestawiać, porównywać i tym samym oceniać ich wiarygodność, to stanie się dla nas zrozumiałe, jak wykształceni ludzie mogli wierzyć w istnienie fantastycznych i mitycznych stworzeń, poważnie traktować fałszywie “starożytne” teksty czy uważać kompilację przeróżnych fragmentów filozoficznych pochodzących z odległych od siebie epok za dzieło jednego autora (jak to było z “Teologią” Arystotelesa). Mylne by było jednak przekonanie, że druk był objawieniem, które od razu wprowadziło porządek we wszystkich sferach życia; przeciwnie, początkowo napływ dużej ilości literatury prowadził do chaosu, w którym fakty mieszały się z mitami, a mistyfikacje rozpowszechniały się szybciej, niż kiedykolwiek wcześniej. Ujawnienie dotychczas tajnych receptur farmaceutycznych bardziej niż rozwojowi nauki (w dzisiejszym rozumieniu) sprzyjało rozwojowi alchemii i praktyk magicznych, ponieważ receptury owe zapisywane były z pomocą specyficznych mnemotechnik, ułatwiających zapamiętanie lekarzom, którzy nie dysponowali podręcznymi vademecami, przez co dla niewtajemniczonych były nieodróżnialne od magicznych zaklęć. Porządek przychodzi z czasem, wraz ze standaryzacją. Pojawiają się znane nam reguły edycji i składu tekstu, zaczynają działać pierwsze wydawnictwa. W pracy zakładu drukarskiego Eisenstein widzi przejaw znaczącej zmiany stosunków społecznych - nad nowożytną książką pracują wspólnie uczeni oraz ilustratorzy, metalurdzy i redaktorzy, intelektualiści i przedsiębiorcy; wszyscy oni muszą odnaleźć wspólny język. Praca naukowa wychodzi z zamkniętych sal klasztornych do szerszej publiczności, zaczyna pośrednio podlegać regułom wczesnego kapitalizmu. Wydawcy ruszają w podróże po całej Europie, nawiązują kontakty i współprace z kolegami po fachu niezależnie od narodowości czy wyznania. W ten sposób powstaje rzeczpospolita uczonych, międzynarodowa wspólnota wymiany myśli, dzięki której osoby z odległych ośrodków naukowych mogą dzielić się wynikami swoich eksperymentów, porównywać je i weryfikować, co pozwala nie tylko uwiarygodnić twierdzenia, ale również ustandaryzować metody i pojęcia naukowe. Standaryzacja prowadzi również do zmian na poziomie kulturowym - tworzy się pojęcie oryginału i niżej wartościowanej kopii, kanonu oraz odstępstwa. W tej części autorka rozważa również bardziej indywidualne konsekwencje większej dostępności książek. Możliwość pobierania nauk u "cichych nauczycieli" uniezależnia studentów od dotąd niepodważalnego autorytetu wykładowców, otwiera horyzonty na idee inne, niż tylko te, które uznawane są na lokalnym dworze czy uniwersytecie, tym samym sprzyja innowacjom, których rozpowszechnienie w epoce rękopisu zajęło by znacznie więcej czasu. W drugiej części Eisenstein bliżej przygląda się społecznym i kulturowym konsekwencjom rewolucji technicznej. Jak zauważa, renesans we Włoszech pojawia się na co najmniej sto lat przed prasą drukarską, a co więcej nie jest to pierwsze odrodzenie klasyczności w średniowieczu. Tym razem jednak druk pozwolił utrwalić dotychczasowe zdobycze renesansu, udostępnić je innym narodom europejskim oraz rozciągnąć na inne dziedziny, niż tylko sztuka. Jednym z najważniejszych skutków renesansu i upowszechnienia druku jest reformacja - protestantyzm, w przeciwieństwie do wcześniejszych oddolnych ruchów religijnych, nie pozostaje na marginesie jako jedna z wielu sekt, ale błyskawicznie zyskuje popularność w całej Europie, zmuszając Kościół katolicki do zdecydowanej reakcji. Tłumaczenie Biblii na języki narodowe dla wielu ludów oznacza stworzenie ich języka literackiego i ustalenie standardu pośród mnogości dialektów, co z czasem doprowadzi do powstania świadomości narodowej i nacjonalizmu. Druk i pociągana przezeń alfabetyzacja prowadzą do powstania idei proto-oświeceniowych; część intelektualistów postuluje uprzystępnianie Słowa Bożego oraz przyrodoznawstwa prostym, niewykształconym ludziom. Po części tak się faktycznie staje - przez całą nowożytność istotną rolę w rozwoju nauki odgrywają naukowcy amatorzy, samoucy przeprowadzający własne eksperymenty zachęcani przez autorów książek naukowych do przesyłania im wyników obserwacji, których sami potrzebowali do własnych badań. Pasjonaci nauki uczestniczą w jej rozwoju tak, jak w religii pojawia się idea kapłaństwa wiernych; ojciec rodziny przejmuje dotychczasową rolę kaznodziei przemawiającego do ludu z wysokości ambony i sam odprawia domową liturgię oraz dba o religijność podległych mu członków rodziny. Techniczna rewolucja obiegu informacji doprowadziła do wyraźnych, poważnych przekształceń na poziomie kulturowym i społecznym tworząc nowożytny indywidualizm. Eisenstein na niemal trzystu stronach (w polskim wydaniu o rozmiarze dwukrotnie większym od standardowej książki) szczegółowo omawia społeczne, kulturowe, ekonomiczne i naukowe konsekwencje wynalezienia druku. Nie zadowala się prostymi odpowiedziami ani intuicyjnymi wyjaśnieniami, ale każdy temat szczegółowo analizuje, nieraz obszernie polemizując z innymi historykami. Niewątpliwie napisanie książki poprzedziły długie badania i kwerendy. Jak twierdzi autorka w przedmowie, niniejsza pozycja jest skróconą dla niespecjalistów wersją jej książki "The Printing Press as an Agent of Change", co oznacza między innymi usunięcie przypisów oraz dodanie ilustracji. Trudno powiedzieć, w jaki sposób postanowiono uprzystępnić książkę szerszej publiczności poza wycięciem części treści, ale trzeba stwierdzić, że zabieg ten nie jest udany. Treść, choć merytoryczna, brzmi akademicko i rzeczowo, nie zachęcając do rekreacyjnego czytania w wolnym czasie. Język miejscami bywa hermetyczny, podobnie jak nazwiska i idee, do których autorka się odnosi. Książka jest wprawdzie zrozumiała dla niespecjalistów, jeśli dysponują oni czasem na uważne czytanie i dostępem do źródeł objaśniających pewne aspekty nie dość wyjaśnione przez autorkę, jednak nie na tym polega popularyzowanie nauki. "Rewolucja Gutenberga" została wydana w Polsce przez wydawnictwo Prószyński i S-ka w przekładzie Henryka Hollendra w 2004 roku. Książka jest w formacie a4, w twardej oprawie, wydrukowana na grubym papierze, co samo już sprawia, że nie jest to typowa pozycja popularnonaukowa, którą można wszędzie ze sobą zabrać i czytać w wolnym czasie. Podobnie ma się sprawa z przekładem - wprawdzie tłumacz profesjonalnie wykonał swoją pracę, jednak tekst nie jest łatwy ani potoczysty. Nieraz czytelnik trafia na trudne do zrozumienia fragmenty, nad którymi trzeba dłużej pomyśleć, mimo, że nie zawierają żadnej głebokiej ani skomplikowanej treści. Przypisy usunięte przez autorkę wprawdzie odtworzono na podstawie pierwszego pełnego wydania, jednak zostały przeniesione na koniec książki, co samo w sobie oraz przy wspomnianych aspektach fizycznych książki bardzo utrudnia korzystanie z nich. Taka praktyka, niestety dość powszechna na rynku wydawniczym, nie jest uzasadniona w żadnym przypadku, choć zapewne niektórym wydawcom zdaje się, że tym sposobem zwiększą sprzedaż, jeśli nie odstraszą potencjalnych czytelników zbyt akademicko-naukowym wyglądem książki. W tym konkretnym przypadku decyzja ta jest tym bardziej nietrafiona, że książka Eisenstein nie jest publikacją popularnonaukową, więc taki zabieg może wprowadzać w błąd. Ponadto przypisy te, choć bibliograficzne, mają istotne znaczenie dla treści książki, ponieważ autorka często przytacza długie cytaty, nie podając autorstwa, nieraz nawet cytując jednego autora przy okazji streszczania poglądu drugiego, co prowadzi do mylnego wniosku, że cytat pochodzi z książki tego drugiego. Kolejną niezrozumiałą decyzją wydawcy jest umieszczenie każdej ilustracji pojedynczo na całych stronach (w formacie a4),podczas gdy w oryginale były one znacznie skromniej włączone w strukturę tekstu. Nie są to ilustracje kluczowe dla zrozumienia treści, a dodane dopiero do skróconej wersji, wyłącznie w celu uatrakcyjnienia wizualnego. Przesadą jest takie ich eksponowanie jak w polskim wydaniu, ponieważ (pomijając kwestię marnowania papieru) sprawia to wrażenie, jakby były one istotne dla treści i w jakiś sposób ją tłumaczyły bądź uzupełniały (co jest typowe dla publikacji popularnonaukowych, do których Rewolucja Gutenberga się nie zalicza). Można powiedzieć, że zarówno (nie do końca udana) ambicja autorki, by uprzystępnić książkę szerokiej grupie odbiorców, jak i starania wydawcy by przedstawić i sprzedać ją jako atrakcyjny produkt, kosztem wiarygodności komunikatu wysyłanego do klienta, trafnie obrazują opisane przez Eisenstein motywacje pierwszych drukarzy, których działania były przejawem jednocześnie altruistycznej chęci popularyzacji nauki i Słowa Bożego z jednej strony, oraz egoistycznej pogoni za zyskiem z drugiej. Mankamenty związane z zewnętrzną stroną dzieła nie zmieniają jednak faktu, że część zasadnicza, czyli merytoryczna, broni się na wystarczającym poziomie.