Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Mocna, miejscami poruszająca książka, o co nietrudno, skoro to obraz najgorszego paroksyzmu schyłkowego stalinizmu, oglądany z samego jego morderczego środka. Choć wydaje się ona nie wnosić wiele nowego do wiedzy o tym systemie, to wiele scen robi wrażenie. Świetnie napisane pierwsze chwile po śmierci Wodza, z patroszeniem szacownych zwłok do zabalsamowania włącznie. Bliskie doskonałości opisy „codzienności” Łubianki,  przepastne gabinety naczalstwa, straszne korytarze, potworne przesłuchania i rozmowy z aresztowanymi nieszczęśnikami. Autorzy podkreślają swoisty ciąg technologiczny siedziby NKWD: w wielkim budynku dawnego Towarzystwa Ubezpieczeń „Rossija” w centrum Moskwy:  tutaj dana osoba najpierw jest operacyjnie rozpracowana, potem tu aresztowana, przesłuchiwana/katowana, osądzona i w końcu w piwnicach rozstrzelana. „A wszystko bez wychodzenia na ulicę” – czytamy.   Tzw. prawdą czasu tchną rozważania mieszkańców ZSRR: „Za co teraz biorą? Za zawód? Za krewnych za granicą? Według alfabetu? Za pochodzenie?  Gdzie biorą? W pracy? W domu? W sanatorium? Na przystanku tramwajowym? Tylko w Moskwie, czy także na prowincji? Kiedy biorą? O świcie? W nocy? Przed kolacją? W ciągu dnia pracy, wywoławszy na chwilę? I rzecz prosta, żadnych prawidłowości nie dało się ustalić. Ludzie nie chcieli wierzyć w to, że biorą wszędzie, zawsze, za wszystko, za nic”. I jeszcze prosta prawda o Rosji: „Wszyscy jesteśmy przecież na pół Tatarami i przeżyliśmy tylko dlatego, że nasi męscy przodkowie pojęli: najeźdźcy trzeba oddać własną babę, innego wyjścia nie ma”. Najbardziej jednak trafne z całej lektury wydaje mi się rzadko podkreślane w innych literackich przedstawieniach tych czasów drugie oblicze stalinowskiego  terroru – przeciw samym jego wykonawcom  skierowane.  Dobrze jest ukazany ten zupełnie niezwykły mechanizm eliminowania kolejnych ekip morderczego aparatu zbrodni (obcy nawet bliźniaczemu faszyzmowi).  Bo od upadku i rozstrzelania w 1938 r. szefa GPU Gienrycha Jagody, co parę lat, aż do 1953 roku – rozstrzelania Ławrientija Berii -  za swoimi szefami „pod stienku” szli ich najważniejsi podwładni. Główny bohater unika tego losu, zarówno dzięki wyjątkowej przebiegłości, jak i nawet przewyższającej ją bezwzględności. To potwór, nie człowiek. W miarę lektury chyba jednak jego zbrodnie  trochę powszednieją (jak i wyczyny seksualne).  Lekko może też razić, jaki to z niego demiurg: uczestniczy w kaźni gen. Własowa, wymyśla osławiony „spisek lekarzy”, werbuje w tym celu słynną Lidię Timaszuk z kremlowskiej lecznicy, w przelocie zajmuje się też sprawą Raula Wallenberga, potem jak równy z równym konferuje z najwyższymi ludźmi władzy, a na koniec wymyśla sposób pozbycia się Berii i osobiście wciela go w czyn. W nagrodę przechodzi na sutą emeryturę i staje się szanowanym, profesorem praw, choć dawne związki zachowuje. Ale oto w latach 70. Centrum Wiesenthala chce go rozliczyć za zbrodnie wobec żydowskich obywateli ZSRR…      W przedstawieniach stalinizmu Autorów odnajduję nieco atmosfery z „Kręgu pierwszego” Aleksandra Sołżenicyna. Do tego arcydzieła nawiązuje trochę książka, choć nie pretenduje ona – tak jak dzieło Mistrza – do całościowego obrazu sowieckiego społeczeństwa  Ciekawa jest warstwa językowa tej powieści. Znajdziemy tu liczne gry słowne i zabawy sowieckim wokabularzem, zgrabnie przełożone przez tłumacza. - Ten, kto siedział dwa razy, to dwusydent, kto siedział raz – monosydent, komu w łagrze dopisali wyrok – to nadsydent, a ten, którego  dopiero trzeba posadzić to niedosydent – tak bohater kpiąco odpowiada amerykańskiemu dziennikarzowi na pytanie o dysydentów w ZSRR. Szkoda tylko, że książka przeleżała się w  „szufladzie” rosyjskich pisarzy, ale nie dziwne, bo za ZSRR wydać by się jej nie dało, a wydanie na Zachodzie ściągnęłoby na nich los Sołżenicyna czy Brodskiego.