UZASADNIENIE

I. Wprowadzenie

„Nie trzeba palić książek, żeby zniszczyć kulturę. Wystarczy, by ludzie przestali je czytać”.

Powyższy cytat z powieści Raya Bradbury’ego „451 stopni Fahrenheita” ma istotne znaczenie dla społeczeństwa pod wieloma względami. Jeżeli ludzie przestaną czytać książki, przestaną zdobywać wiedzę. Wiedza daje władzę. To przestroga przed cenzurą i niebezpieczeństwami związanymi z życiem w społeczeństwie pozbawionym wiedzy i niezależnej myśli. Jedną z pierwszych rzeczy, które agresorzy zawsze robią w czasie wojny – tak jak w Ukrainie – jest spalenie wszystkich książek sprzecznych z ich ideologią. Tylko wykształcone społeczeństwo może zatem użyć swojego głosu do ochrony swojej kultury. Nakłonienie ludzi do rezygnacji z czytania to najszybszy sposób, by utracili zdolność do rozwoju jako społeczeństwo.

W tym kontekście książki są bezcenne, ponieważ stanowią fundament nauki i wiedzy. Kiedy dzieci uczą się czytać, nie tylko odcyfrowują słowa: ich umysły otwierają się na świat nieograniczonych idei. Rozwijają zdolność krytycznego myślenia, dzięki czemu mogą stać się aktywnymi i świadomymi obywatelami, w pełni uczestniczącymi w procesie demokratycznym. Książki są również wspaniałym źródłem rozrywki i dają możliwość podróżowania bez wychodzenia z domu. Pobudzają naszą wyobraźnię i kreatywność oraz umożliwiają nam lepsze zrozumienie świata, w którym żyjemy.

Europejska branża księgarska jest jednym z największych sektorów kultury i sektorów kreatywnych w UE, zatrudniającym ponad pół miliona osób i publikującym około 600 000 tytułów rocznie. Branża ta odzwierciedla i pielęgnuje różnorodność kulturową i językową UE. Chociaż składa się głównie z MŚP, jest również światowym liderem, a większość czołowych wydawców to wydawcy europejscy.

W ostatnich dziesięcioleciach zaszły w nim poważne zmiany, spowodowane głównie rozwojem technologii cyfrowych i dominacją uczestników rynku internetowego. Przed branżą księgarską stoją również liczne wyzwania, takie jak dążenie do większego zrównoważenia środowiskowego i rozwój sztucznej inteligencji. Kiedy Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie bibliotek cyfrowych i 2010, pojawienie się e-książek wzbudzało duże obawy. Ponieważ ich popularność stale rosła na przestrzeni lat, zakładano, że książki drukowane stracą na znaczeniu. Jednak mimo rozwoju internetu i cyfrowej transformacji społeczeństwa dominuje przywiązanie do wyglądu, zapachu i dotyku książki drukowanej. Niemniej jednak sektor ten stoi przed innymi wyzwaniami, takimi jak rosnące koszty produkcji i problemy z dostawą papieru.

Ponadto pandemia COVID-19 wyraźnie pokazała moc i wartość książek w ludzkim życiu. Wiele osób sięgnęło po książki, aby znaleźć pociechę i przetrwać lockdown oraz poradzić sobie z jego konsekwencjami. Rodzice kupili natomiast więcej książek edukacyjnych dla swoich dzieci, aby zrekompensować zamknięcie szkół. Pandemia stanowiła ważny test dla sektora książek ze względu na tymczasowe zamknięcie bibliotek i księgarń, a także odwołanie wydarzeń i targów oraz odroczenie nowych publikacji.

Branża okazała się jednak odporna i zdolna do dostosowania się do nowych metod promocji książek, natomiast sprzedaż e-książek i audioksiążek znacznie wzrosła. Wywiązała się również ze swojej odpowiedzialności społecznej, poszukując unikalnych rozwiązań, by zapewnić dzieciom i uczniom dostęp do treści niezbędnych do ich kształcenia.

II. Główne zalecenia sprawozdawcy

W związku z powyższym sprawozdawca chętnie pochyla się nad rozmaitymi problemami europejskiej branży księgarskiej, którym Parlament Europejski od wielu lat nie poświęcał uwagi.

Sprawozdawca sformułował zatem szereg zaleceń w konkretnych obszarach, aby wesprzeć konkurencyjność europejskiego sektora książek i jednocześnie wzmocnić rolę lektury w społeczeństwie, traktując to zadanie jako priorytet. Proponuje działania w czterech przedstawionych poniżej obszarach tematycznych.

a. Społeczne znaczenie dostępu do książek

Książki są niezbędnym dobrem. Od chwili ich powstania do momentu dotarcia do rąk czytelnika podlegają długiemu procesowi angażującemu wiele podmiotów w łańcuchu wartości sektora książek. Chociaż pisarze i pisarki są w tym łańcuchu wartości najbardziej widoczni, nie mogliby samodzielnie dotrzeć do wszystkich potencjalnych odbiorców. Jedynie obopólnie korzystna współpraca między pisarzami, wydawcami, księgarzami, tłumaczami, bibliotekarzami i innymi pośrednikami w łańcuchu wartości, z których każdy odgrywa przypisaną mu rolę, może pozwolić na pełne uwolnienie potencjału książek i ostatecznie przynieść korzyści całemu społeczeństwu.

Niektóre z tych podmiotów, takie jak księgarnie i biblioteki, odgrywają również rolę społeczną, zwłaszcza w regionach wiejskich lub słabiej rozwiniętych. Są bowiem miejscami, w których obywatele mogą spotkać się z autorami i autorkami, wymieniać poglądy lub po prostu zdobyć dostęp do kultury i edukacji.

Należy rozszerzyć ten dostęp do kultury, informacji i wypoczynku również na osoby z niepełnosprawnościami, umożliwiając im pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Priorytetem europejskiego sektora książek musi być w szczególności poprawa dostępności książek dla osób z niepełnosprawnościami, niewidomych i niedowidzących. Niewidomi i niedowidzący czytelnicy mają bardzo ograniczony wybór tytułów, ponieważ tylko znikoma część książek jest dostępna w odpowiednich formatach. W ramach przeglądu programów „Kreatywna Europa” i „Horyzont Europa” sprawozdawca proponuje zbadanie sposobów wspierania finansowania i badań dotyczących książek wydawanych w formatach umożliwiających dostęp.

Ponadto przyjęty w 2019 r. europejski akt w sprawie dostępności zapewnia ramy prawne harmonizujące przepisy dotyczące dostępności szeregu produktów, usług i infrastruktury dla osób z niepełnosprawnościami, w szczególności e-książek. Jednak niektóre państwa członkowskie wciąż nie transponowały tego aktu do swojego prawodawstwa. Sprawozdawca wzywa więc te państwa członkowskie do jak najszybszej transpozycji tego aktu.

b. Wspieranie i promowanie lepszego obiegu książek europejskich

Wiele książek europejskich nie jest dostępnych ogółowi Europejek i Europejczyków ze względu na różnorodność językową i rozdrobnienie geograficzne rynków, dynamikę rynku i dominację książek anglojęzycznych.

Instytucje publiczne na szczeblu krajowym i europejskim wprowadziły już mechanizmy finansowania w celu promowania różnorodności i zwiększenia liczby dzieł literackich dostępnych za granicą. Jednym z takich mechanizmów jest program „Kreatywna Europa”. Dostępność tłumaczonych książek w UE pozostaje jednak dość niska. Literatura wielu krajów europejskich jest rzadko tłumaczona na inne języki, zwłaszcza ze względu na brak tłumaczy lub środków finansowych. Sprawozdawca podkreśla, że tłumaczenie odgrywa strategiczną rolę w promowaniu różnorodności kulturowej i językowej UE, umożliwiając czytelnikom w całej UE i poza nią odkrywanie zagranicznych europejskich dzieł literackich.

Sprawozdawca zwraca także uwagę na rolę bibliotek i lokalnych księgarni we wspieraniu różnorodności kulturowej. Wzywa więc państwa członkowskie do zwiększenia budżetu bibliotek na zakup książek, a jednocześnie do wspierania lokalnych księgarni.

Apeluje też o zwiększenie budżetu programu „Kreatywna Europa” na lata 2028–2034, co powinno stanowić najwyższy priorytet w kolejnych wieloletnich ramach finansowych. Dzięki temu więcej środków trafi do branży księgarskiej, w tym na dofinansowanie przekładów literatury faktu. W związku z tym program „Horyzont Europa” należy również rozszerzyć na sektor książek.

Sprawozdawca pochwala również inicjatywy podejmowane na szczeblu UE, takie jak Europejska Nagroda Literacka, wspierane w ramach programu „Kreatywna Europa”, które należy dalej rozwijać i promować.

c. Ku inkluzywnej kulturze czytania

Sprawozdawca zachęca państwa członkowskie do docenienia zasadniczej roli, jaką odgrywają książki w społeczeństwie z punktu widzenia kulturowego, społecznego, gospodarczego i intelektualnego, oraz do dalszego promowania czytelnictwa.

Ze względu na drastyczny wzrost ilości czasu spędzanego przed ekranem, zwłaszcza przez młodsze pokolenia, promowanie czytania od najmłodszych lat nabiera jeszcze większej wagi. W ramach programu „Pierwsza książka”, realizowanego w niektórych krajach, dzieci otrzymują swoją pierwszą książkę i kartę biblioteczną. Byłby to doskonały projekt pilotażowy na szczeblu UE, zachęcający rodziców do wizyty w okolicznej bibliotece.

Ponadto sprawozdawca apeluje do państw członkowskich o podjęcie kolejnych inicjatyw promujących czytelnictwo oraz widoczność i dostępność europejskich dzieł literackich, np. wprowadzenie „bonów na kulturę” ułatwiających zakup książek i dostęp do nich. Pasję i entuzjazm do czytania wśród obywateli i obywatelek UE mogliby również wzbudzać „ambasadorzy i ambasadorki czytelnictwa”.

Sprawozdawca pochwala różne istniejące inicjatywy, promujące w szczególności czytelnictwo wśród młodszych pokoleń, dlatego popiera zorganizowanie przez Komisję 27 marca 2023 r. pierwszej edycji Dnia Autorów i Autorek Europejskich.

Ponadto wzywa Komisję do opracowania symbolu oznaczającego niezależne księgarnie w UE, które promują książki europejskie i zapewniają im widoczność. Pomogłoby to wyrównać szanse wobec niektórych dominujących podmiotów rynkowych, które nadużywają swojej pozycji ze szkodą dla innych uczestników w łańcuchu wartości.

Sprawozdawca podkreśla również wagę promujących czytelnictwo inicjatyw w Ukrainie, takich jak projekt „Tales of EUkraine”, który zapewnia dzieciom dostęp do książek i wspiera ochronę ukraińskiej kultury.

Ponadto sprawozdawca wskazuje na znaczenie cyfrowej platformy dziedzictwa kulturowego Europeana, którą należy dalej rozwijać, w szczególności dzięki wsparciu finansowemu i promocyjnemu, aby zapewnić jej większą widoczność na szczeblu UE.

d. Wyzwania dla przyszłego wzrostu branży księgarskiej

Po pierwsze sprawozdawca pochwala liczne inicjatywy sektora, które mają ograniczyć wpływ produkcji książek na środowisko, takie jak kalkulatory emisji i oznakowanie ekologiczne. Zauważa również, że wysiłki podejmowane w odniesieniu do samego papieru przynoszą rezultaty: przykładowo 98 % papieru wykorzystywanego do drukowania książek we Francji jest certyfikowane lub poddawane recyklingowi. Pozostaje jednak wiele wyzwań związanych z dalszą poprawą zrównoważonego charakteru produkcji i dystrybucji książek.

O ile nie ulega wątpliwości, że możliwość przechowywania setek książek na jednym urządzeniu jest niezmiernie wygodna i wydajna, o tyle niekoniecznie oznacza to, że e-książki przechowywane na czytniku są bardziej przyjazne dla środowiska niż osobista biblioteka książek papierowych, zwłaszcza w przypadku okazjonalnych czytelników. W tym kontekście wspieranie całego europejskiego sektora książek w transformacji ekologicznej ma kluczowe znaczenie i wymaga odpowiedniego wsparcia, badań i finansowania.

Ponadto wpływ na europejski sektor książek – podobnie jak na inne sektory – ma rozwój technologiczny. Sektor ten przechodzi też radykalną transformację z powodu sztucznej inteligencji. Sprawozdawca uważa, że sztuczna inteligencja może mieć pozytywny wpływ na branżę, jednak niesie ze sobą pewne ryzyko. Chodzi tu w szczególności o brak przejrzystości co do informacji zawartych w zbiorze danych treningowych sztucznej inteligencji oraz co do miejsca ich przechowywania. Dlatego sprawozdawca nalega, by wspierać projekty w dziedzinie badań naukowych i innowacji dotyczące wykorzystania sztucznej inteligencji w tym sektorze oraz przejrzystości metod szkolenia sztucznej inteligencji.

Ważne jest również gromadzenie danych na temat europejskiego rynku książek jako całości oraz wspieranie krajowych inicjatyw na rzecz wymiany i standaryzacji danych w ramach łańcucha wartości. Pomogłoby to w dalszej optymalizacji produkcji, dystrybucji i zrównoważonego charakteru.

Jedną z kluczowych kwestii jest brak kompatybilności. Niektóre formaty e-książek i czytników elektronicznych nie są obecnie kompatybilne ze względu na celową niekompatybilność modeli. Produkty te zostały opracowane przez kilku dominujących uczestników rynku, aby przywiązać konsumentów do ich produktów i usług, co powoduje dezorientację i frustrację. Sprawozdawca jest zdania, że taka praktyka szkodzi uczciwej konkurencji. Wzywa więc do jak najszybszego zapewnienia kompatybilności e-książek i czytników oraz do włączenia jej w zakres aktu o rynkach cyfrowych.

Ponadto podkreśla znaczenie zerowej stawki VAT na książki w państwach członkowskich, niezależnie od ich formatu i metody dostępu. Dzięki temu książki – jako dobro podstawowe – staną się bardziej przystępne cenowo i dostępne dla ogółu społeczeństwa.

Podsumowując, sprawozdawca uważa, że zalecenia te zapewnią istotne wsparcie dla europejskiej branży księgarskiej, które jest potrzebne, by sprostać licznym nowym wyzwaniom i by nasze społeczeństwo mogło nadal korzystać z bogatej oferty literatury europejskiej.