Na pierwszym, najbardziej oczywistym planie jest ta powieść historią awanturniczą. Szwadron polskiej kawalerii natyka się na oficera sztabowego, którego obecność prowadzi do wielkich przetasowań: wspomniany Rangułt przegrywa wszystkie pieniądze, ba, przegrywa nawet własne życie, okrada sejf swojej jednostki, w końcu zostaje dezerterem. Streszczenie to, jak każde streszczenie, wybitnie jest głupie i tak naprawdę niczego nie mówi o „Warunku”, bo w tym wypadku, co nie takie znowu częste, fabuła stanowi tylko szkielet, który Rylski wypełnia literackim mięsem najwyższej próby. Szkielet, trzeba przyznać, bardzo atrakcyjny i świetnie zaplanowany, ale z pewnością nie kluczowy.

Bo w „Warunku” najważniejsze nie są ani wirujące szable, ani pojedynki – czy to toczone przy użyciu pistoletów, czy kości, ani nawet osobista degrengolada Rangułta. A to dlatego, że właściwie nie oficer pada, nie zmanierowany graf, a idea. Tutaj dopiero zaczyna się właściwa powieść: kiedy Rylski uświadamia odbiorcy, że nikogo w napoleońskiej armii ani trochę nie interesuje wychowany w Nekli potomek hrabiowskiego rodu. Nie przed nim biją pokłony, a przed personifikacją odważnego ułana, zawsze gotowego do walki i obrony honoru, żołnierza doskonałego oraz, posiłkując się popkulturą, uniwersalnego. I co dzieje się, kiedy coś – trudno powiedzieć co, czy to jakiś przypadkowy pech, czy złośliwość historii – podmywa gliniane nogi kolosa? Rangułt nagle nie sięga już samego siebie, powoli traci kontakt z rzeczywistością, przemienia się w żołdaka. Niegdysiejsi przyjaciele reagują różnie, ale najbardziej znamienne jest zachowanie jego dowódcy, Lamonta: wcześniej twierdzi, że kocha go jak syna, potem postanawia z zimną krwią zamordować, aby nikt nie dowiedział się o moralnym upadku niegdysiejszego pupila. Rangułt-człowiek musi umrzeć, żeby żyć mógł Rangułt-idea, zdecydowanie dla wszystkich ważniejszy.

„Warunek” jest więc kolejnym w polskiej literaturze zapisem walki człowieka z formą. Zapisem bardziej dramatycznym i tragicznym niż klasyczne „Ferdydurke”, a to z tego względu, że mniej absurdalnym, operującym niższymi rejestrami. Rylski przetworzył gombrowiczowską wizję na historię tragiczną i brzydką, połączył z poważnymi realiami historycznymi (dzięki czemu można dyskutować o tej powieści w kontekście polskich dziejów), ale od wysokiego patrona wziął coś jeszcze – głęboką ironię, która najmocniej wyraża się w języku. Narrator patrzy na Rangułta z utrzymującym się cały czas na wargach uśmieszkiem, nie daje się nigdy porwać jego odwadze, nie wzrusza się jego losami – to zimny drań od samego początku przekonany o nieuchronności upadku kawalerzysty. Za sprawą jego drażniącej obecności powieść tę czyta się w stanie bezustannego podenerwowania, z delikatną nutką złości. Nie da się opowiadającego polubić, ale nie można go nie podziwiać, bo język ma ostry nawet wtedy, gdy nad Rangułtem się nie znęca – Rylski panuje nad piórem doskonale.

Nie udało mi się chyba ukryć w tym tekście, że jestem fanem „Warunku”. Nie wstydzę się tego jednak ani trochę, bo ta powieść to rzecz niebagatelna. Uważałem tak, gdy czytałem ją pierwszy raz, uważałem tak, gdy do niej wracałem, uważam tak i teraz, ponad dekadę po premierze – niewiele ukazało się w tym czasie polskich tekstów tak dobrze skrojonych.

Bartosz Szczyżański