Rok 1917 był ważną cezurą w dziejach Rosji i całego świata. Upadł carat, a władzę przejęli bolszewicy pod wodzą Lenina. Nikt wtedy jeszcze nie przypuszczał, że właśnie zaczyna się najkrwawsza epoka, nie tylko w Rosji, ale i na całym świecie. Epoka komunizmu. Nie można zrozumieć historii tego ruchu ani historii innych państw komunistycznych bez poznania historii bolszewickiej Rosji. Wbrew bowiem wszystkim tezom głoszonym przez teoretyków marksizmu rewolucja wybuchła tylko w Rosji i tylko tam komuniści utrzymali władzę. Dlatego też Moskwa wyrosła na lidera i hegemona światowego komunizmu.

Jednak czy znamy prawdziwe oblicze Rosji pod rządami Lenina? Czy ciągle – mimo upływu lat i szerokiego dostępu do informacji – nie ciąży nam komunistyczna propaganda? Co wiemy o samym Leninie? W jaki sposób chciał urządzić nowe państwo? Jakie miał poglądy na politykę, gospodarkę i kulturę? Czy wypełnił wszystkie swoje cele?

Na te i wiele innych pytań odpowiada monumentalna i arcyciekawa publikacja Richarda Pipesa pod tytułem „Rosja bolszewików”. Jej nowe wydanie ukazało się nakładem wydawnictwa Bellona. Jest to ostatnia część tak zwanej trylogii rosyjskiej. Koncentruje się ona na latach 1918–1924. Śmierć Lenina wydaje się dobrą cezurą. Istniały już wtedy wszystkie instytucje i mechanizmy komunistycznej władzy, od których właściwie nie było odwrotu.

Oczywiście dla wszystkich interesujących się historią komunizmu dzieło Pipesa jest kanoniczne. Właściwie trudno tej pracy cokolwiek zarzucić. Autor pokazuje, w jaki sposób powinno się pisać książki historyczne. Obfite korzystanie ze źródeł, ogromna erudycja i pisarski rozmach sprawiają, że czyta się tę książkę niczym polityczny thriller. Sam nie mogłem się od niej oderwać. „Rosja bolszewików” jest tak ciekawa i tak dobrze napisana, że właściwie nie sposób pominąć ani jednego zdania. Uczulam także, aby czytać przypisy – tam również znajdziemy ciekawe informacje, niektóre z nich z pewnością powinny znaleźć się w tekście głównym.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że Richard Pipes pisze o każdym aspekcie bolszewickiej władzy. Nie skupia się tylko na polityce czy wojnie domowej. Wiele uwagi poświęca gospodarce, kulturze czy podejściu bolszewików do religii. Historyk wyjaśnia, że wszystkie te elementy składają się na całościowy obraz budowania nowego państwa. Wreszcie Pipes rozprawia się z pewnymi ciągle funkcjonującymi mitami, stworzonymi de facto przez samych bolszewików. Także w tym przypadku sprawdziło się powiedzenie, że historię piszą zwycięzcy. Chodzi mi choćby o takie kwestie jak represje w czasach Lenina czy przeciwstawianie jego samego – jako kogoś lepszego – okrutnemu Stalinowi. W rzeczywistości sam Lenin działał bardzo brutalnie i zdecydowanie. Nie wahał się stosować terroru na masową skalę, aby tylko osiągnąć zamierzone cele.

Recenzowana publikacja składa się z dziewięciu części. Narracja jest oczywiście chronologiczna. Już sam opis wojny domowej pokazuje, z jaką starannością podszedł autor do tej książki. Szczegółowo analizuje przyczyny klęski białych i zastanawia się, czy była ona nieuchronna. Dużo miejsca poświęca postawie krajów zachodnich, które de facto nie mogły zdecydować się na to, jaką Rosję wolą – czerwoną czy białą. Ogromną zaletą Pipesa jest obiektywizm. Zdarza mu się krytykować białych zarówno za działania militarne, jak i polityczne. Prawdą jest, że potrafili skutecznie zrażać do siebie potencjalnych sojuszników.

Po zwycięstwie w wojnie domowej i klęsce z Polską stało się jasne, że komunizm zapanuje tylko w jednym kraju – Rosji. Miało to swoje dalekosiężne skutki, oznaczało bowiem modyfikację myśli marksistowskiej.

Arcyciekawy jest fragment o wzajemnych relacjach między komunizmem, faszyzmem a narodowym socjalizmem. Jakie wspólne cechy tych trzech totalitaryzmów wymienia autor? Czy według niego Hitler wzorował się na partii bolszewickiej? Jakie wreszcie dają się zauważyć różnice między tymi trzema prądami?

Zwracam uwagę na fakt, że osobne rozdziały zostały poświęcone kulturze i walce z religią. Nie mogło być jednak inaczej, skoro dla Lenina były to dwa główne pola bitwy. Wygranie tych bitew pozwoliłoby mu na uformowanie nowego człowieka.

„Rosja bolszewików” to książka, która tak naprawdę nie potrzebuje recenzji. Jest to dzieło absolutnie wybitne. Richard Pipes w fascynujący sposób opisał budowanie przez bolszewików nowego państwa. Zwrócił uwagę na wszystkie aspekty ich działalności. Rzeczowo obala ich propagandowe tezy, funkcjonujące w powszechnej świadomości jeszcze do dzisiaj. Jest to lektura obowiązkowa dla wszystkich interesujących się historią Rosji i komunizmu oraz jedna z najlepszych książek historycznych w ogóle. Zdecydowanie polecam.

Wojciech Sobański