Nad Niemnem trafiło do rąk czytelników w przededniu 25. rocznicy powstania styczniowego i w sposób zawoalowany – na tyle, na ile pozwalała carska cenzura – miało uczcić pamięć bohaterów narodowego zrywu.

Eliza Orzeszkowa w swej epickiej powieści daje obraz polskiego zaścianka na wielobarwnym tle kresowej rzeczywistości, przedstawia ludzi, którzy poprzez zachowanie tradycyjnych wartości przyczyniają się do utrzymania narodowej tożsamości. Historia miłości Justyny Orzelskiej i Janka Bohatyrowicza przedstawiona jest na tle dziejów dwóch szlacheckich rodów: Korczyńskich i Bohatyrowiczów.

Nad Niemnem, zachwycające erudycją i kunsztem literackim, na stałe weszło do kanonu narodowego piśmiennictwa i stało się jednym z najwybitniejszych dzieł literatury polskiej.