Wspomnienia psychiatry z 30 lat pracy napisane wspólnie z żoną-scenarzystką zaczynają się dosyć niefortunnie, bo nadzieją, że przekonają osoby z problemami psychicznymi do udania się na najbliższą kozetkę. I zapewnieniem, że to całkowicie bezpieczne. W tym momencie nabierają zabawnego wydźwięku – któż z nas po lekturze opowieści dr Smalla nie nabędzie podejrzenia, że i o nim kiedyś napisze on swoje wynurzenia...?

„Spod kozetki” jest więc książką, której istnienie stanowi swego rodzaju paradoks. Lekarz jest zobowiązany do zachowania tajemnicy lekarskiej, a jednocześnie, jeśli chce dochować autentyzmu, to musi ją w taki czy inny sposób złamać... Może to akurat zbyt mocne słowo, bo w końcu autor zmienia dane osobowe pacjentów i ich rodzin, a nawet pewne fakty ich dotyczące. I nic nie można poradzić na to, że czytelnik zastanawia się, ile w związku z tym zmian dokonano w historiach chorych osób i czy to nadal można uznać za odpowiadające prawdzie... Zwłaszcza przy tym dziwnie brzmiącym zapewnieniu, że „wszelkie podobieństwo do osób rzeczywiście istniejących jest przypadkowe”. Po tym krótkim przemyśleniu czas chyba na przybliżenie samego tomiku.

Autor jest znanym profesorem pracującym w Ameryce, którego zainteresowania naukowe obejmują takie zagadnienia, jak masowa histeria nastolatków czy nowoczesne badanie Alzheimera. W swojej książce prezentuje 15 niedługich opowieści o różnych przypadkach ze swojej kariery. Wszystkie je łączy swobodny, czasem zbyt monotonny styl, pozbawiony jakichś spektakularnych opisów czy anegdot. To solidnie napisany pamiętnik psychiatry, ze sztucznie wygładzonym życiem prywatnym autora, czego można się spodziewać, gdy współautorką jest twoja własna żona. Niektóre z przykładów są fascynujące – według mnie najlepsza jest historia o „bigamiście” oszukującym swoją żonę psycholożkę, całkiem udany jest także początek z zaprezentowaniem dwuznacznego charakteru, jaki może nabrać relacja terapeuty i niewyżytej seksualnie pacjentki (choć chciałoby się, aby autor był mniej ugrzeczniony i naiwny w swym ocenach), ale wszystkie je sprowadza do spokojnego stylu narracji. Tu nie ma fajerwerków, a żarty zdarzają się nader skąpo – i niebezpiecznie blisko im do tak zwanych sucharów. Nie znaczy to, że książka jest nudna, powiedzieć można, że raczej brakuje jej „pazurów”. Przypomina bardziej spokojną sesję z terapeutą niż spotkanie z charyzmatycznym idolem.

Same przypadki opisane są według tego samego schematu i dają całkiem niezły wgląd w karierę psychiatry. Autor rozpoczyna od lat swojego stażu w Bostonie, a kończy na wzruszającym momencie, gdy jego mentor wybiera go na swojego terapeutę. Podziwiać można doktora Smalla za wytrwałość w prowadzeniu wszystkich pacjentów, gdyż znaczna ich większość to przypadki, które podpadałyby pod tzw. „prozę życia”. Nadopiekuńcza matka studenta medycyny, która staje się hipochondryczką i zadręcza wszystkich dookoła; inna, zazdrosna o karierę swojej córki-aktorki; mężczyzna zestresowany walką o wyższą pozycję w firmie, który ma zwidy dotyczące swojego przyrodzenia, rodzeństwo maskujące zazdrość o najmłodszego brata troską o jego zdrowie psychiczne czy wreszcie kobieta obsesyjnie pragnąca dziecka, aby dorównać dzieciatym siostrom – to wszystko historie, które spotykamy wokół siebie każdego dnia, wyglądają do nas z gazet i telewizji. Wydają się zupełnie normalne i powszechne – i tylko pióro pisarza może je przekształcić w diament – albo jak w tym przypadku, w przypadek kliniczny. Jednocześnie, pomimo tego, że nie są jakieś zjawiskowe czy nadzwyczajne, ukazują nam, że z każdego z nas da się wycisnąć powód do położenia się na kozetce.

No właśnie – na, a nie „pod”. Zupełnie nie rozumiem tytułu książki, który w oryginale zdaje się mieć normalne znaczenie („The other side of the couch”), tylko w polskiej wersji nabierając charakteru „szpiegowskiego”. Zupełnie jakby autor miał przypiętą pluskwę pod kozetką w swoim własnym gabinecie. Już pomijając oczywiście fakt, że tylko raz w całym tomie znajdujemy fragment, gdy pacjent rzeczywiście korzysta z tego sztampowego dla psychiatry mebla.

Doktor Small przemyca tu i tam nieco wiedzy psychologicznej, robiąc małe wykłady o borderline, o odróżnianiu depresji od stanów lękowych czy o ciąży urojonej. Tych fragmentów mogłoby być stanowczo więcej. Zdecydowanie zachwyca jego podejście do pacjenta – nieskończenie cierpliwe, nastawione na właściwą diagnozę i pomoc. Niektóre z jego rozwiązań były genialne jak zastosowanie kulturowo znienawidzonych elektrowstrząsów w terapii artystki z chorobą afektywną dwubiegunową, czy odkrycie zatrucia wodnego u bogatego producenta filmowego. Ogólnie jednak całość rozmywa ów spokojny, wyważony styl opowiadania, bardzo pasujący do psychoterapeuty. Przez to nawet komiczno-dramatyczne momenty, gdy pacjentka wygoniła go z gabinetu, wydają się mało zaskakujące. Widać jednak praca osoby, która skłania ludzi do zwierzeń, już taka jest. Wielki plus stanowi „granie fair” doktora Smalla, który nagminnie pozwala nam zajrzeć do swojej głowy i podążając za jego tokiem myślenia zastanowić się, co owemu pacjentowi dokładnie dolega.

„Spod kozetki” stanowi wspaniały prezent dla wszystkich, zainteresowanych zagadkami umysłu, ale najbardziej spodoba się fanom prostej, spokojnej prozy. Próżno tu szukać zjawiskowych przypadków powodujących u czytającego ochy i achy – to zrównoważony świat, w którym największe zaskoczenie stanowi odkrycie gwałtownego spadku cukru we krwi kobiety stojącej nago na głowie. Większość historii jest dosłownie i w przenośni „z życia wzięta” i opowiada o problemach, z którymi każdy z nas może się łatwo spotkać. Tym sposobem psychiatria zyskuje na uniwersalności, a czytelnik dochodzi do niepokojącej konkluzji, że wszyscy powinniśmy się leczyć psychiatrycznie. Aczkolwiek na pocieszenie dodam, że u doktorów podobnych autorowi nie byłoby to takie złe... i może bonusowo skutkowałoby zostaniem bohaterem książki!

Agata Majchrowicz