Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Definicja socjalizmu: nieugięta walka z trudnościami, które nie zrodziłyby się w żadnym innym ustroju. - dowcip węgierski z lat 50-tych.

Nowy socjalistyczny człowiek powinien myśleć jak Lenin, działać jak Stalin i pracować jak Stachanow. - Walter Ulbricht.

Partia, partia zawsze ma rację.

Men­tal­ność uchodź­cy siłą wy­rzu­co­ne­go z domu nie jest taka sama jak emi­gran­ta, który wy­jeż­dża, by po­lep­szyć swój los. Wa­run­ki, w ja­kich zna­lazł się uchodź­ca, po­głę­bia­ją jego uza­leż­nie­nie od in­nych i po­czu­cie bez­rad­no­ści, któ­re­go być może nigdy wcze­śniej nie do­świad­czył.

Na łódz­kim dwor­cu dzia­łacz­ki Ligi Ko­biet zor­ga­ni­zo­wa­ły schro­ni­sko dla ko­biet i dzie­ci, za­pew­ni­ły im go­rą­ce je­dze­nie, le­kar­stwa i koce, a także opie­kę wo­lon­ta­riu­szy i pie­lę­gnia­rek.

W re­ży­mie to­ta­li­tar­nym jest zatem jedna par­tia, jeden sys­tem edu­ka­cyj­ny, jeden kie­ru­nek w sztu­ce, jedna cen­tral­nie pla­no­wa­na go­spo­dar­ka, jedne zho­mo­ge­ni­zo­wa­ne media i jeden ko­deks mo­ral­ny.

Wszyst­kie re­ży­my to­ta­li­tar­ne – uzna­li – mają co naj­mniej pięć cech wspól­nych: do­mi­nu­ją­cą ide­olo­gię, jedną par­tię rzą­dzą­cą, służ­bę bez­pie­czeń­stwa go­to­wą po­słu­żyć się ter­ro­rem, mo­no­pol na in­for­ma­cję oraz cen­tral­nie pla­no­wa­ną go­spo­dar­kę.

Niem­cy uwa­ża­li Sło­wian za pod­lu­dzi, sto­ją­cych nie­wie­le wyżej niż Żydzi, i na zie­miach roz­cią­ga­ją­cych się mię­dzy Sach­sen­hau­sen a Babim Jarem na po­rząd­ku dzien­nym było bez­kar­ne roz­strze­li­wa­nie na ulicy, ma­so­we pu­blicz­ne eg­ze­ku­cje czy pa­le­nie ca­łych wsi w od­we­cie za jed­ne­go za­bi­te­go hi­tle­row­ca. Z kolei Zwią­zek Ra­dziec­ki uwa­żał swo­ich za­chod­nich są­sia­dów za an­ty­so­wiec­kie ba­stio­ny ka­pi­ta­li­zmu, sta­no­wią­ce dla ZSRR wy­zwa­nie przez sam fakt swego ist­nie­nia.

Wła­śnie dla­te­go hi­sto­ria państw bloku wschod­nie­go jest tak in­te­re­su­ją­ca: wię­cej nam mówi o to­ta­li­tar­nej men­tal­no­ści, so­wiec­kich prio­ry­te­tach i so­wiec­kim spo­so­bie my­śle­nia, niż mo­gły­by to zro­bić ja­kie­kol­wiek stu­dia nad hi­sto­rią ZSRR.

Jeśli ge­niusz so­wiec­kie­go to­ta­li­ta­ry­zmu po­le­gał na umie­jęt­no­ści skła­nia­nia ludzi do kon­for­mi­zmu, to był to rów­nież jego słaby punkt: ko­niecz­ność do­sto­so­wa­nia się do kłam­li­wej rze­czy­wi­sto­ści po­li­tycz­nej wy­ra­bia­ła w lu­dziach po­czu­cie, że pro­wa­dzą po­dwój­ne życie.

Zanim uda się od­bu­do­wać naród, oby­wa­te­le muszą naj­pierw zro­zu­mieć, jak do­szło do jego znisz­cze­nia: w jaki spo­sób osła­bia­no in­sty­tu­cje, wy­pa­cza­no język, ma­ni­pu­lo­wa­no ludź­mi. Muszą znać kon­kre­ty, nie ogól­ne teo­rie, muszą sły­szeć oso­bi­ste świa­dec­twa, nie ogól­ni­ki na temat mas. Muszą le­piej pojąć, co po­wo­do­wa­ło ich po­przed­ni­ka­mi, do­strzec w nich ludzi z krwi i kości, a nie czarno-​białe ka­ry­ka­tu­ry ofiar i katów. Do­pie­ro wtedy bę­dzie moż­li­wa po­wol­na od­bu­do­wa spo­łe­czeń­stwa.

Wy­trwa­łe utrzy­my­wa­nie mostu po­wietrz­ne­go przez alian­tów i ich upar­ta obec­ność w Niem­czech za­sko­czy­ły mo­skiew­skie kie­row­nic­two. So­wiec­ki wy­wiad ogrom­nie się po­my­lił w oce­nie szans na suk­ces tej ope­ra­cji, z dużą pew­no­ścią prze­po­wia­da­jąc szyb­kie wy­co­fa­nie się za­chod­nich mo­carstw. Po kilku ty­go­dniach ana­li­ty­cy byli zmu­sze­ni zmie­nić zda­nie. Zna­ko­mi­ta lo­gi­sty­ka zdu­mia­ła prze­by­wa­ją­cych w Ber­li­nie Ro­sjan.

Do­świad­cze­nie życia w spo­łe­czeń­stwie, w któ­rym trze­ba było cały czas oka­zy­wać en­tu­zjazm – a wielu ludzi czuło się zmu­szo­nych do mó­wie­nia i ro­bie­nia rze­czy, w które nie wie­rzy­li – nio­sło ze sobą głę­bo­kie kon­se­kwen­cje psy­chicz­ne.