José María Arguedas

Jose Maria Arguedas był peruwiańskim pisarzem, który do czternastego roku życia posługiwał się wyłącznie językiem keczua z andyjskiej grupy językowej. Aż dziw bierze, że ten syn adwokata tak późno zaczął naukę hiszpańskiego, a mimo to został jednym z najsłynniejszych pisarzy w Peru. Jego ostatnia książka, „Lis z Gór i Lis z Nizin”, to podwójny zapis dla potomność: z jednej strony niemal z chirurgiczną precyzją odmalowany świat peruwiańskiej biedoty z portowego miasta Chimbote, a z drugiej - postępująca dezintegracji psychiki pisarza, który niedługo po wydaniu powieści popełnił samobójstwo. Jakby tego było mało, całość dopełniona jest trudnymi dla zachodniego odbiorcy do odczytania nawiązaniami do sposobu myślenia i postrzegania świata przez peruwiańskich Indian. Jak zatem widać z tego krótkiego wstępu, nie jest to ani łatwa, ani tym bardziej wesoła lektura. W powieść wpleciony jest autentyczny dziennik pisarza, który zdawał sobie sprawę ze swojej coraz gorszej kondycji psychicznej i obawiał się, że tworzona powieść będzie zbyt krótka, aby nadawała się do publikacji. Dlatego też zdecydował się na literacką „przekładankę”, w której poszczególne rozdziały powieści rozdzielone są fragmentami wewnętrznego monologu pisarza. W tych „wtrętach” pisarz nawiązuje do różnych tematów oraz snuje refleksje o współczesnej kondycji Peru i świata. Trudno tutaj jednak szukać jakichś wielkich i uporządkowanych myśli. Przeciwnie, wszystko jest poszatkowane i pomieszane ze sobą, a pisarz obsesyjnie powraca do myśli o zakończeniu swego przepełnionego bólem życia. Tym samym nie jest to forma intymnej spowiedzi - Arguedas nie odsłania siebie przed czytelnikiem, zapowiada natomiast to, co według niego jest nieuniknione. Dołączone do polskiego wydania listy pożegnalne są zatem zamknięciem dorobku pisarza i jego testamentem. Pora przejść do fabuły powieści. Od razu trzeba zaznaczyć, że brak tutaj akcji w klasycznym tego słowa znaczeniu. Każdy z rozdziałów tej książki to raczej literackie obrazy nizin społecznych w Peru. Dopiero w posłowiu do powieści dowiadujemy się, co autor zamierzał jeszcze opisać, i co chciał przez to osiągnąć, a czego nie dane mu było zrobić z powodu narastającej depresji, odbierającej mu wszelką ochotę do tworzenia. Rzeczywiście, ten przedstawiony przez Arguedasa ciąg dalszy, który nigdy nie nastąpił, ukazywał całą złożoność zamiarów pisarza. Ale to, co udało się zrealizować, również ma dużą wartość literacką i kilka wariantów interpretacji. Zasadniczo pierwsze, co rzuca się w oczy czytelnikowi, to głęboka znajomość świata biedoty, głównie niewykształconych Indian. Widać, że pisarz nie tylko uważnie obserwował realia życia tych ludzi, ale także potrafił odtworzyć ich sposób myślenia. Powieść ta jest zatem niejako charakterystyką tej warstwy społecznej. Jest w niej zawarta głęboka miłość do prostego człowieka, co wprost wynika z surowego dzieciństwa pisarza, spędzonego w towarzystwie prostych Peruwiańczyków. Co ważne, Arguedas bynajmniej nie wybiela tej grupy społecznej, ukazując surowość i brutalność ich obyczajów (przemoc wobec kobiet, alkoholizm, prostytucja),do czego wykorzystuje również wulgarność języka, którym się posługują. Sposób wyrażania się postaci z powieści to nie jest mowa, do której przywykliśmy w literaturze pięknej, ale jest on niezbędny do odtworzenia realiów życia na samym dnie społeczeństwa. A te są raczej niewesołe, delikatnie rzecz ujmując, gdyż „Lis z Gór i Lis z Nizin” ukazuje dynamiczny, ale jednocześnie pozbawiony jakichkolwiek zasad rozwój agresywnego kapitalizmu. W powieści uchwycono moment, w którym rolnicze Peru przechodzi przyspieszoną rewolucję przemysłową. Na wybrzeżu powstają fabryki i huty, które przyciągają wieśniaków z zapadłych wiosek. Wystarczy zerknąć na mapę, aby zobaczyć, że kraj ten dzieli się na rejon wybrzeża i górzysty interior. Właśnie stamtąd nadciągają rzesze Indian, których wchłaniają rozwijające się miasta. Tak też jest Chimbote, co oczywiście jest źródłem konfliktów między ludnością napływową, a dotychczasowymi mieszkańcami nizin. Całkowicie niewykształceni, zdesperowani wieśniacy są idealnym „łupem” dla raczkującego kapitalizmu, który potrzebuje rąk do pracy, ale tylko do czasu. Postępująca mechanizacja sprawia, że świeżo przybyli górale nie są już masowo potrzebni. Nie mając żadnej nadziei na znalezienie pracy w przemyśle, a nie mogąc, lub nie chcąc, wrócić do siebie, zasilają coraz liczniejsze dzielnice biedoty, gdzie w zbudowanych z byle czego domostwach, wegetują razem ze swoimi licznymi rodzinami. Znamienna jest tutaj dyskusja, jaka odbywa się w gabinecie dyrektora fabryki mączki rybnej, podczas której to pisarz ukazuje oblicze peruwiańskiego wyzysku. Pisarz wcale nie ukrywa swoich lewicowych poglądów. Wyidealizowany komunizm i rewolucja społeczna, jako jego główne narzędzie, jest, według niego, właśnie sposobem przerwania tego przeklętego kręgu, w wyniku którego kolejne pokolenia ludzi gór wsysane są w bezlitosne tryby nowoczesnej gospodarki. Dla niego jest to tym ważniejsze, że on tych ludzi zna, gdyż wyrósł między nimi, a więc rozumie, że są oni właściwie bezbronni. Wie, że są tacy, którzy się szybko nauczą nowych reguł gry, i oni sobie poradzą, ale są też i tacy, dla których nie ma już żadnej nadziei, jak choćby górnicy, którzy bez żadnych zabezpieczeń wydobywają węgiel w kopalniach, wdychając przy tym zabójcze dawki pyłu węglowego. Arguedas odznacza się tutaj daleko idącą wrażliwością społeczną, a w ówczesnych realiach politycznych (rewolucja kubańska i rozwój lewicowych ruchów partyzanckich) upatruje ratunku oraz nowych świętych dla „swego” ludu (Ernesto „Che” Guevara). Bardzo ciekawa jest dyskusja w siedzibie duchownych o tym, jak dotrzeć z pomocą do ludzi napływających z gór. Są tutaj zawarte dwie wizje tego, czym mają się oni stać - czy w pełni „zasymilowanymi” trybami kapitalistycznego społeczeństwa, czy też powinni zachować swój wyrastający z dalekiej, inkaskiej spuścizny sposób pojmowania życia i świata. Ano właśnie, powyżej opisana, brutalnie realistyczna, warstwa powieści uzupełniona jest o liczne odwołania od kultury Indygenów. Autor nawiązuje tutaj do andyjskich mitów oraz przesądów, wprowadzając do swojej powieści elementy na wskroś fantastyczne. Stanowią one wyraźny kontrast wobec realistycznych opisów życia w portowym mieście. Tylko odbiorcy wychowani w tamtejszym kręgu kulturowym mogą w pełni zrozumieć te odwołania pisarza, a tym samym ukryty sens jego powieści, którym wydaje się zatrata przez Indian ich wielowiekowej tożsamości, tak z trudem ocalonej w czasie epoki kolonialnej, a teraz ginącej w zderzeniu z siłą pieniądza oraz alkoholem i wszechobecną prostytucją. Tutaj zdaje się można upatrywać sensu tytułu powieści, w której Lis z gór i Lis z nizin są symbolami zderzenia napływowej ludności Keczua z „kreolskimi” mieszkańcami wybrzeża, tradycji z nowoczesnością, i wreszcie życia ze śmiercią. Proces ten wyraźnie martwi pisarza, gdyż dostrzega w nim niebezpieczeństwo zatracenia się bogatego świata wierzeń i obyczajów, które przez długie lata badał i przekazywał potomności. Ta niedokończona powieść jest zatem niejako ostatnim apelem do wspólnoty Keczua, aby pokazać im zagrożenia, jakie czyhają na nich wraz z rozwojem gospodarczym kraju, który może zagrozić ich tożsamości. Książkę tę można zatem traktować jako ostatnie ostrzeżenie od człowieka, który - choć sam był przedstawicielem warstwy uprzywilejowanej - głęboko pokochał pradawną kulturę, skrytą pośród niedostępnych gór Peru.