Tadeusz Margul

W zamyśle Autora miała to być praca pionierska w subdyscyplinie religioznawstwa którą nazwał „tanatologią religii”, a która miała opisywać schyłkowe etapy istnienia i procesy zaniku religii. Wywód poprowadzony jest z pozycji świeckich ale nie marksistowskich. Jest na ogół bezstronny, rzeczony i beznamiętny, choć w rozdziałach poświęconych zanikowi religii antycznego Rzymu i przedchrześcijańskiej Słowiańszczyzny da się wyczuć niechęć wobec chrystianizacji. Książka jest przy tym niezwykle erudycyjna i napisana stylem świadczącym o nieprzeciętnym, błyskotliwym intelekcie Autora. Przedmiotowo mamy tu osiem szkiców poświęconych kolejno zanikowi religii babilońskiej, starożytnego Egiptu, antycznej Hellady i Rzymu, manicheizmu i perskiego mazdaizmu, rodzimej wiary słowiańskiej oraz buddyzmu w Indiach, do tego zaś rozbudowany wstęp teoretyczny i jeszcze bardziej rozbudowane zakończenie, w którym znajdziemy również skrótowe szkice poświęcone unicestwieniu religii Azteków oraz organizacji religijnych konfucjańskiej i taoistycznej, a także turbulencjom jakich doświadczył sintoizm po ostatniej wojnie światowej (te końcowe szkice wydają się też najmniej trafione deskryptywnie jak i prognostycznie). Osią interpretacyjną pracy jest teza, że religie żywią się protekcją władzy politycznej: trwają i rozkwitają, dopóki mogą liczyć na jej wsparcie, zanikają zaś gdy zostają jej pozbawione. W skrajnych przypadkach religii babilońskiej, konfucjanizmu i taoizmu oznaczało to pełne zrośnięcie religii z państwem i upadek religii w chwili degradacji politycznej patronującego jej ośrodka politycznego. W przypadku Słowiańszczyzny o losach jej religii zadecydowało pragnienie akcesu władców słowiańskich do społeczności międzynarodowej – tak jak ją wówczas rozumiano, czyli jako rodziny państw chrześcijańskich. W podobnym w gruncie rzeczy kluczu – tyle że wewnątrzpolitycznym - odczytywany jest upadek religii antycznego Rzymu. W przypadkach egipskim, helleńskim i perskim autor akcentuje zaś duchową entropię i cywilizacyjny rozkład tych krajów. Manicheizm i buddyzm w Indiach okazały się natomiast być niezdolnymi do trwałego zaszczepienia w znaczącym ośrodku politycznym. Książka zdecydowanie warta przeczytania – zarówno ze względu na bogatą treść merytoryczną, jak i wysoką klasę umysłową Autora przebijającą w zasadzie z każdego zdania pracy.