Zestaw przekonań o Stanach Zjednoczonych jako krainie nieograniczonych możliwości krąży w kulturze od dziesięcioleci. Wielu autorów na przestrzeni lat kwestionowało tę ideę. Jessica Bruder w swoim „Nomadland. W drodze za pracą” woła jej „sprawdzam!”. Pisze o Amerykanach, którzy stracili wszystko i – żeby przetrwać – ruszyli w drogę goniąc niskopłatne, sezonowe prace. O ludziach z marginesu, żyjących na granicy prawa. Opowiada historie tych, którym się nie udało – tych którzy obudzili się z amerykańskiego snu. Ale czy rzeczywiście?

Obietnice Nowego Świata

Jak więc powinien wyglądać ten Biały Królik? Kto wyśnił amerykański sen i o czym on jest? Źródeł etosu american dream można doszukać się w samych początkach historii Stanów Zjednoczonych – Deklaracji niepodległości. Znana dziś wszystkim Amerykanom mantra: „że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi prawo do życia, wolność i dążenia do szczęścia” obalała dotychczas znany porządek społeczny, odbierając znaczenie hierarchii klasowej. W Nowym Świecie życie miało być lepsze, pełniejsze i szczęśliwsze. Wszyscy mieli startować z tej samej pozycji, a osiągnięcie sukcesu miało być wynikiem wewnętrznych możliwości, determinacji i ciężkiej pracy. Przyjeżdżając do Ameryki każdy mógł zacząć od początku, odmienić swój los – obrazowo pokazał to Neil Gaiman we wplecionych w główny wątek „Amerykańskich bogów” historiach dawnych imigrantów.

W tej pierwotnie rozumianej wersji amerykańskiego snu sukces nie był w ogóle wiązany z konsumpcjonizmem, nie musiał oznaczać majątku i wysokiego statusu społecznego. Marzenia często wynikały z naturalnych potrzeb oraz z możliwości, jakie oferowała Ameryka Pionierów. Ostatecznym celem był często własny kawałek ziemi i dom, w którym można wieść spokojne, niezależne życie. Być wolnym i być sobą. Tego szukali Lennie i George z „Myszy i ludzie” Steinbecka, wierząc, że ciężką pracą zarobią na realizację tego marzenia. Proste rzeczy, prawda? Jednak jak każda idea, również american dream z czasem zaczął ewoluować i wypaczać się.

Sukces materialny i inne koszmary

Wraz z odkryciem złota w Kalifornii skromny, purytański pomysł na stopniowe zdobywanie kolejnych etapów w drodze do spełnienia marzeń uległ diametralnej zmianie. Amerykański sen eksplodował obietnicą szybkiego zarobku, a definicją sukcesu stał się status materialny. Setki tysięcy ludzi uwierzyły, że zdobycie fortuny jest prostą, osiągalną drogą do szczęścia. Bańka oczekiwań rosła, nadzieje latały wysoko – i z hukiem rozbijały się o ziemię, czy to w obliczu faktu, że statystycznie szczęście nie może sprzyjać wszystkim, czy za sprawą Wielkiego Kryzysu, czy w końcu zrozumienia, że, cóż, same pieniądze nie dają szczęścia.

Wątek upadku bohatera pod wpływem rozczarowania amerykańskim snem lub jego degeneracji jest bardzo „wdzięcznym” motywem literackim. F. Scott Fitzgerald w „Wielkim Gatsbym” pokazał galerię postaci, które przy niekwestionowanym socjoekonomicznym sukcesie pozostały cyniczne, głęboko nieszczęśliwe i samotne. Gatsby, człowiek, który stworzył się na nowo i wskoczył na szczyt, stał się ofiarą własnych pragnień. Okazało się, że ten nowy amerykański sen – stawiający bogactwo i przyjemności ponad indywidualizm, ciekawość świata i równość – jest w gruncie rzeczy koszmarem.

Z podobnego założenia wyszedł Bret Easton Ellis w „American Psycho”. Jego Patrick Bateman wychowany w kulcie materializmu, młodości i pięknego ciała (a może przez ten kult wyprodukowany?), mimo osiągnięcia tych ideałów nie czuje nic poza obrzydzeniem – obrzydzeniem do ludzi podobnych sobie. Rodzi się pytanie, czy american dream kiedykolwiek był czymś, co należy spełniać? Czy może osiągnięcie celu nieuchronnie skazuje ludzi na jakąś formę cierpienia?

Ameryka – przebity balon

Patrząc na Stany Zjednoczone, można odnieść wrażenie, że wszystko jest tam bardziej, mocniej, więcej. Ameryka jest jak balon nadmuchany do granic i kiedy pęka, to ze spektakularnym hukiem. Jak Route 66, droga eksodusu osadników z lat 30. XX wieku opisywanego w „Gronach gniewu” Steinbecka. Niegdyś kultowy symbol americany, z kwitnącym wokół życiem ekonomicznym i kulturalnym, w tej chwili pozostaje – jak opisuje to Dorota Warakomska w reportażu „Droga 66” – blednącą kreską na mapie, dogorywającym wspomnieniem dawnej świetności.

Detroit, które ze stolicy przemysłu motoryzacyjnego zmieniło się w stolicę morderstw i podpaleń stanowi dosadny przykład, jak szybko i spektakularnie można obudzić się z amerykańskiego snu. W 2013 miasto ogłosiło upadłość, a Charlie LeDuff opublikował reportaż pod sugestywnym tytułem „Detroit. Sekcja zwłok Ameryki”. To studium upadku pokazuje jak kwitnąca gospodarczo metropolia tętniąca życiem, kulturą i sztuką ulega degeneracji amerykańskiego snu – korupcji, brakowi odpowiedzialności, obojętności, biurokracji i napięciom na tle rasowym. W obliczu wydarzeń ostatnich lat łatwo uwierzyć, że to, co stało się z Detroit, rozlewa się na cały kraj, ostatecznie obalając wizję Stanów Zjednoczonych jako krainy możliwości.

Zaktualizować marzenia

Mimo ewolucji idei amerykańskiego snu, wiele elementów pozostawało w niej niezmiennych – w tym koncepcja, że zawsze można się zredefiniować. Że można wymyślać się ciągle na nowo, dostosowując do sytuacji, a marzeń nie trzeba tracić – można je modyfikować. Bohaterowie „Nomadland” to w większości ludzie, którzy lata szczytowej formy mają za sobą, których formalny czas na „dorobienie się” minął. Wielu z nich w wyniku krachu gospodarczego straciło wszystko, na co pracowali całe życie – biznesy, oszczędności, nieruchomości. Ich nowo obrana droga meandruje między słabo płatnymi sezonowymi pracami, czekami emerytalnymi na kwoty zbyt niskie, żeby przeżyć miesiąc, turystyką medyczną do tanich klinik w Meksyku i nielegalnym obozowaniem na parkingach supermarketów. A jednak... ci przegrani mieszkańcy przerobionych vanów i starych camperów nie uważają się za bezdomnych – nazywają się bezmiejscowymi. Mówią o sobie, że są podróżnikami. Przekonują, że nawet jeśli wybrali tę drogę z wyższej konieczności – nadal była to świadoma decyzja, wybór życia w kontrze do porządku społecznego, który sprowadził ich na margines.

Linda, LaVonne, Sylvianne upadają i wstają. Tracą wszystko i odbijają się od dna. Otrzepują się i idą dalej, na wzór Pionierów odkrywających Dziki Zachód. Mimo przeciwności ciągle do przodu, do obranego celu. Ta determinacja, świadomość wolnej woli i poczucie odpowiedzialności za swój los to niezbywalne aspekty amerykańskiego sposobu myślenia i przeżywania. „Nomadland”, który w znacznym stopniu jest opowieścią o zdradliwej i zgubnej naturze amerykańskiego snu, jednocześnie przedstawia dokładnie jego istotę: nieustającą nadzieję, że szczęście i sukces są osiągalne dla każdego w każdych warunkach – trzeba tylko czasem zweryfikować sposób działania i sam cel.

Historia pokazuje jasno, że po każdym kryzysie przychodzi czas prosperity. Detroit podnosi się z pyłu. Wzdłuż Route 66 nadal roi się od turystycznych atrakcji. Na zgliszczach wyrasta trawa. Sen dalej się śni.

Zuzanna Mądrzak - jak sama o sobie mówi, wychowała się na Astrid Lindgren i „Domku na prerii”. O wiele za wcześnie przeczytała „Malowanego ptaka”. Każdej jesieni wraca do „Amerykańskich bogów” Gaimana. Zna na pamięć „Jano i Wito w mieście”. Szuka idealnej powieści o amerykańskim małym miasteczku. W bibliotece wybiera książki po okładce.