Dlatego przerobić całej filmografii Holmesa chyba nie sposób, bo jest tego grubo ponad dwieście pozycji, a Sherlocka grała przez ten czas niemal setka mężczyzn i kobiet. Jak mniemam, dzisiaj najczęściej wyobrażamy sobie owego mistrza dedukcji z twarzą albo Roberta Downeya Jr., albo Benedicta Cumberbatcha, którzy przeprowadzili tę postać przez początek bieżącego stulecia. Lecz zanim któremukolwiek z nich mogłoby w ogóle przyjść do głowy, że kiedyś przypadnie im podobnie prestiżowa rola, sprawy kryminalne rozwiązywali choćby Michael Caine, Rupert Everett, Christopher Plummer czy Christopher Lee. Telewizja i kino przyczyniły się do rozpropagowania popkulturowego fenomenu Holmesa nie mniej niż same dzieła Doyle'a, rozbudowując całe to uniwersum do rozmiaru, jak można się domyślać, znacznie przekraczającego spodziewania samego autora, choć ten przecież miał do czynienia z magią i zdarzało mu się wierzyć w rzeczy niestworzone. Tak czy siak, na ekranach małych i dużych Holmes spotykał stwory i ludzi z, jak mogłoby się wydawać, niezupełnie swojej bajki, bo potwora z Loch Ness („Prywatne życie Sherlocka Holmesa”), Kubę Rozpruwacza („Morderstwo na zlecenie”), a także, jeśli spojrzeć na seriale animowane, Batmana, Żółwie Ninja i Ghostbusters. Mało tego. Mogliśmy oglądać też i szkolne lata przyszłego detektywa („Młody Sherlock Holmes”), i jego zmagania z narkotykowym nałogiem („Siedmioprocentowy roztwór”), i czasy, no cóż, emerytalne („Pan Holmes”). Lecz umyślnie krążę trochę wokół tematu, roztaczając dość zamaszystym ruchem kinowe i telewizyjne losy Sherlocka, bo nie sposób chyba nakreślić jednolitego i spójnego portretu. Dlatego odwołam się do indywidualnego doświadczenia i sięgnę pamięcią do tych wersji, które uformowały mnie jako niereformowalnego fana Holmesa jeszcze na długo przed erą Cumberbatcha i Downeya Jr.

Basila Rathbone'a poznałem co prawda stosunkowo późno, już jako świadomy odbiorca, bo za mojego dzieciństwa, przynajmniej na tyle, na ile pamiętam, zbyt często nie emitowano adaptacji opowiadań Doyle'a z jego udziałem. Kariera detektywa przydarzyła się Rathbone'owi, który na przestrzeni lat 1936–1946 zagrał Holmesa czternaście razy, niejako przypadkiem. Amerykańskie studio 20th Century Fox nie spodziewało się bowiem, że ich „Pies Baskerville'ów” będzie sukcesem, zwłaszcza po, mówiąc dyplomatycznie, mało entuzjastycznym przyjęciu nad Tamizą. A jednak. Jeszcze w tym samym roku dokręcono sequel („Przygody Sherlocka Holmesa”) i prawa do serii przeszły w ręce Universalu. Z Rathbone'a jednak nie zrezygnowano, choć cięcia budżetowe wymusiły zmianę akcentu z kryminału na akcję i sensację. Dlatego też Sherlocka przeniesiono do lat czterdziestych i kazano na przykład walczyć z nazistami. Studio nie korzystało z materiału literackiego, ale ze scenariuszy oryginalnych, co jest znakomitą okazją do przyjrzenia się postaci na tle wydarzeń nieznanych z książek. Rathbone, choć uważał ją po trosze za swoje przekleństwo, odgrywał popularną rolę jeszcze po 1946 roku, na ekranie telewizora oraz na teatralnych deskach.

Drugim Sherlockiem, który pozostanie mi bliski, jest Peter Cushing. Brytyjski aktor znany był przede wszystkim z kina grozy oraz „Gwiezdnych wojen”, lecz to jako telewizyjny Sherlock prawdziwie zachwycał. Rolę przejął w 1968 roku po Douglasie Wilmerze, który nie przedłużył umowy z BBC z uwagi na spadającą jego zdaniem jakość scenariuszy i marną robotę ekipy realizatorskiej. Nie była to pierwsza przygoda Cushinga, zresztą miłośnika prozy Doyle'a, z Holmesem, bo miał już za sobą filmowego „Psa Baskerville'ów”, ale to w tych szesnastu odcinkach serialu mógł rozwinąć skrzydła i, co miał na celu, odtworzyć Sherlocka dokładnie takim, jakiego znał z uwielbianej literatury.

Ale mimo że przez cały czas jest mowa o świetnych aktorach i świetnych kreacjach, to Jeremy Brett pozostanie dla mnie Sherlockiem idealnym. Przez okrągłą dekadę (lata 1984–1995) nakręcił przeszło czterdzieści odcinków serialu „Przygody Sherlocka Holmesa” i gdyby nie przedwczesna śmierć aktora, pewnie zekranizowano by z jego udziałem komplet przygód spisanych przez Doyle'a. Brett również stawiał na wierność materiałowi literackiemu, czego jednak nie można mylić z zachowawczością. Nadał on słynnemu detektywowi chimeryczną i demonstracyjnie ekscentryczną osobowość, która manifestowała się między innymi za pośrednictwem bogatej gamy umyślnie manierycznych gestów. Cierpiący na zaburzenia psychiczne Brett zwykł mawiać, że został przez Sherlocka opętany, a gra była jego sposobem na okiełznanie tej mrocznej strony jego natury. I choć jego choroba się pogłębiała, nie odpuścił i nie zrezygnował z roli swojego życia.

Co dalej? A raczej: kto dalej? Patrząc na częstotliwość premier nowych produkcji z Sherlockiem Holmesem można domniemywać, że nie będziemy długo trwali w niepewności. I dobrze, bo na kolejny sezon serialu z Cumberbatchem akurat jeszcze poczekamy. O ile kiedyś powstanie…

Bartek Czartoryski