Calamitatis regnum - królestwo klęski…Niestety, słowa te doskonale opisują sytuację Rzeczpospolitej Obojga Narodów w latach 1648 – 1696. Co może się w ogromnym kraju zdarzyć przez niespełna 50 lat? W dużej mierze streścił to Henryk Sienkiewicz w Trylogii: wojny z Kozakami, zagrożenie ze strony Rosji, potop szwedzki, podchody Tatarów do spółki z Turkami…Powstanie Chmielnickiego, Zbaraż, obrona Częstochowy, Kamieniec Podolski. 50 lat czynów chwalebnych i tych, co wołają o pomstę do nieba. Sienkiewicz wspaniale wcielił w czyn pisanie ku pokrzepieniu serc. Nawet z Michała Korybuta Wiśniowieckiego wycisnął jakieś dobre cechy. Ciekawe, jakby różowe okulary pisarza zadziałały, gdyby tłem jego opowieści było panowanie Jana III Sobieskiego?

Paweł Jasienica nie pisał ku pokrzepieniu serc. Chciał rzetelnie zdiagnozować przyczyny upadku Rzeczpospolitej. W „Calamitatis regnum” pokazuje, jak doszło do rozbioru Ukrainy, jak wykluwało się zło liberum veto i w czym tkwiła geneza złotej wolności szlacheckiej. O skomplikowanych sprawach historycznych autor pisze w niezwykle przystępny sposób, świetnie odmalowuje tło polityczne Europy i konflikty interesów, w których polscy i litewscy magnaci okazali się mało wytrawnymi graczami. Jasienica stara się zachować profesjonalny obiektywizm, ale nie zawsze mu się to udaje. Dla mnie to zaleta – moje sympatie w dużej mierze pokrywają się z sympatiami pisarza, choć odzieranie z sienkiewiczowskiej baśni bywa bolesne dla mojej dumy narodowej. Ale i tak najbardziej podoba mi się to, że Jasienica interpretuje wszelkie decyzje i wydarzenie tylko z perspektywy ówczesnej teraźniejszości. To trudne zadanie, gdy jest się świadomym późniejszych wydarzeń, których przecież nie dało się przewidzieć, choć z punktu widzenia „mądry Polak po szkodzie” wydają się oczywiste.

Książki Jasienicy uzmysławiają mi, jak wybiórcza jest moja wiedza o historii kraju. Pokazują jak łatwo utrwalać w świadomości wersje zdarzeń, które są przyjemniejsze dla narodowego ego, a z prawdą nie mają wiele wspólnego. Autor miał niezwykły talent w ożywianiu postaci historycznych, dzięki czemu z jednej strony łatwiej zrozumieć pewne fakty, z drugiej trudno zaakceptować ułomności charakterów ludzi decydujących o losach kraju. Nigdy nie przestanie mnie zaskakiwać pewne powielanie się w historii Polski i charakterów polityków, i decyzji, które podejmują „dla dobra ogółu”.

Ten tom „Rzeczpospolitej Obojga Narodów” momentami czytałam z wypiekami na policzkach, jakby to była fascynująca powieść. Częściej towarzyszył mi jednak żal straconych szans i pięknych idei, które przez małostkowość magnatów obróciły się w pył. Jasienica nie uprawia nadmiernego „gdybania”. Na całe szczęście pokazuje, że pewne autodestrukcyjne zachowania polskiej szlachty nie były niczym wyjątkowym na tle ówczesnej Europy, natomiast jej światłe pomysły czasami o wiek wyprzedzały swoją epokę i może dlatego nie dane im było wcielić się w życie. Jednego po lekturze „Calamitatis regnum” jestem pewna: dopóki wolności będzie znaczeniowo bliżej do samowoli, dopóki wolność nie będzie kojarzona z odpowiedzialnością nie tylko za własny tyłek, nie ma co myśleć o wielkiej polityce. Rozumiem, że bliższa ciału koszula. Sama często się kieruję tym przysłowiem. Ale są sprawy, w których trzeba porzucić krótkowzroczność postawienia na swoim i wybrać to, co dla ogółu istotnie będzie dobre. Paweł Jasienica skutecznie mi na to otwiera oczy.

Calamitatis regnum - królestwo klęski…Niestety, słowa te doskonale opisują sytuację Rzeczpospolitej Obojga Narodów w latach 1648 – 1696. Co może się w ogromnym kraju zdarzyć przez niespełna 50 lat? W dużej mierze streścił to Henryk Sienkiewicz w Trylogii: wojny z Kozakami, zagrożenie ze strony Rosji, potop szwedzki, podchody Tatarów do spółki z Turkami…Powstanie...