Polacy na Wileńszczyźnie

W powszechnym odbiorze Wileńszczyzna to obszar znajdujący się obecnie na terytorium Litwy, co spowodowane jest zapewne przynależnością do tego państwa Wilna. Tymczasem zasięg terytorialny Wileńszczyzny jest znacznie szerszy. W okresie między-wojennym pojęcie to było tożsame z Litwą Środkową, która w 1922 r. została inkorporowana do państwa polskiego. Zgodnie z przyjętym podziałem administracyjnym II Rzeczypospolitej obszar ten został podzielony pomiędzy nowo utworzone województwa wileńskie i nowogródzkie.

Badacze geografii politycznej zwracają uwagę, że precyzyjne określenie zasięgu Wileńszczyzny jest zadaniem niezwykle trudnym. Generalnie przyjmuje się, że Wileńszczyzna jest obszarem scalającym cztery historyczne jednostki terytorialne – byłą gubernię wileńską, województwo wileńskie, województwo nowogródzkie i obwód grodzieński. Wprowadzony w życie w 1939 r. porządek terytorialny nie zlikwidował problemu geopolitycznego Wileńszczyzny, a to między innymi z uwagi na utrzymujące się zwarte skupisko ludności narodowości polskiej [1].

Problem geopolityczny Wileńszczyzny początku XXI wieku jest konsekwencją układu Ribbentrop-Mołotow, w wyniku którego obszar ten znalazł się na terytorium Związku Radzieckiego. Od początków lat 90. ubiegłego stulecia – rozdzielona Wileńszczyzna przynależy do dwóch państw Litwy i Białorusi.

Niniejsze opracowanie jest próbą syntetycznego opisu sytuacji większości polskiej na Wileńszczyźnie, która zamieszkuje Republikę Litewską. Początkową cezurę stanowi rok 1990. Wówczas to, 11 marca, Rada Najwyższa Litwy ogłosiła niepodległość tego kraju. Pracę zamyka rok 2012, który może stanowić przełom w dziejach społeczności polskiej na Wileńszczyźnie. W tym r. Akcja Wyborcza Polaków na Litwie przekroczyła po raz pierwszy 5-procentowy próg wyborczy i weszła do koalicji rządowej. Nie musi to oznaczać porzucenia przez władze litewskie polityki dyskryminacji mniejszości polskiej, ale stwarza nową perspektywę w walce o tożsamość narodową i prawa obywatelskie.

Zasadnicza teza książki sprowadza się do stwierdzenia, że w obliczu systemowej lituanizacji prowadzonej przez państwo litewskie III Rzeczypospolita nie zdała egzaminu, poświęcając prawa Rodaków w imię dobrosąsiedzkich stosunków z Republiką Litewską. Jeden z rozdziałów poświęcono działalności polskich organizacji politycznych (AWPL),społecznych, kulturalnych. Aktywność społeczności polskiej na Wileńszczyźnie, jej przedsiębiorczość i zdolności organizacyjne oraz kształtowanie się nowej elity to jedno z najciekawszych procesów społecznych wymagających wnikliwych badań socjologicznych.