Afryka nie miała więc łatwo. Najpierw handel niewolnikami (w sumie z Czarnego Lądu przetransportowano do piętnastu milionów ludzi), a potem kolonializm (włącznie ze skandalicznym „wyścigiem o Afrykę”, który był niczym innym jak rozbiorem kontynentu) spowodowały, że jakakolwiek niezależność została zachwiana na ponad czterysta lat. I jak w takich warunkach podtrzymywać własną kulturę i rozwijać się jako społeczność?

Głównymi bohaterami „Powróconych” są Khalifa, Hamza, Afiya i Ilyas. Poznajemy ich jako młodych ludzi, żyjących z dnia na dzień. Próbują oni odnaleźć swoje miejsce w świecie, często płynąc z prądem i szukając szczęścia. Na początku XX wieku sytuacja we wschodniej Afryce nie była prosta. Krajem rządzili twardą ręką Niemcy, a jakby tego było mało, zanosiło się na duży konflikt pomiędzy europejskimi potęgami. W tak niepewnych czasach mało kto chciał się wychylać, a jedynym pragnieniem było po prostu przetrwanie kolejnego dnia. Inaczej mówiąc, książka ukazuje zwykłe i codzienne życie.

Abdulrazak Gurnah w „Powróconych” daje głos osobom zapomnianym przez historię. Chociaż równie dobrze mógłbym użyć mocniejszego stwierdzenia, ale chyba jednak się powstrzymam. Region, w którym żyją bohaterowie książki, jest kontrolowany najpierw przez Niemców, a potem przez Brytyjczyków. W efekcie rdzenni mieszkańcy kraju traktowani są jak zasób, który można pozyskać i wykorzystać. Widać to zwłaszcza podczas konfliktu zbrojnego, gdzie Afrykańczycy są prostymi żołnierzami, a kolonizatorzy piastują najwyższe stanowiska i z pogardą zarządzają czarnoskórymi. Hierarchia jest wyraźnie ustalona, a odstępstwa niepożądane.

Akcja książki rozłożona jest na kilka dekad. W efekcie dobrze poznajemy bohaterów nakreślonych przez Gurnaha, ich bolączki, a także pragnienia. Dostrzegamy problemy szarej codzienności, a także perspektywy, przed którymi stali skolonizowani mieszkańcy. To, co jednak uderza w oczy najbardziej, to sposoby podporządkowywania sobie niepokornej ludności. Kolonizatorzy wiedzieli, że porządek mogą egzekwować wyłącznie ogniem i głodem. Przez to niezwykle boleśnie możemy się przekonać, jak wielkim nieszczęściem było przekonanie Europejczyków o własnej wyższości. A Gurnah – aby choć trochę wyrównać wiekową niesprawiedliwość – przypomina nam, że również w Afryce żyli ludzie, którzy mieli swoje marzenia.

Wydaje mi się, że „Powróconych” można traktować nie tylko jako oddanie głosu zapomnianym, ale i przypomnienie, kto za to wszystko odpowiadał. Mam świadomość, że handel niewolnikami odbywał się również pomiędzy białymi a czarnoskórymi, ale kwestie związane z kolonializmem już tak dobrze z perspektywy czasu nie wyglądają. Niemniej potraktujmy tę książkę jako archiwum pamięci o ludziach, którzy po prostu chcieli żyć. I w tym aspekcie wcale nie różnili się od nas.

Michał Wnuk