O niemieckich obozach zagłady napisano już tysiące stron. Zarówno historycy, jak i byli więźniowie opisywali ich powstawanie, funkcjonowanie i to, w jaki sposób przeobraziły się w przerażające fabryki śmierci. Tym właśnie były w istocie. Nie obozami koncentracyjnymi, lecz wielką, masową maszyną służącą do systematycznej eksterminacji ludzi. Jednak nawet tam, nawet w tym piekle na ziemi wybuchały bunty przeciwko Niemcom. Głodni, umęczeni więźniowie postanowili zerwać się do buntu. Chcieli zemścić się na swoich katach, chcieli zemsty, chcieli sprawiedliwości.

Właśnie o tym opowiada książka Michała Wójcika pod tytułem „Zemsta. Zapomniane powstania w obozach zagłady. Treblinka, Sobibór, Auschwitz-Birkenau”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Poznańskie. Jest to próba przedstawienia historii buntów więźniów w tych trzech obozach zagłady. Czy autorowi udała się ta sztuka? Czy swoją książką oddał hołd tym, którzy będąc w beznadziejnej sytuacji – głodni, umęczeni pracą, zaszczuci – postanowili stawić opór? Czy liczyli na zwycięstwo? Czy może chcieli raczej umrzeć podczas walki, a nie biernie czekać na to, co i tak nieuniknione?

Michał Wójcik stara się możliwie najdokładniej przedstawić ten trudny temat. Nie ucieka przy tym od tematów kontrowersyjnych, nie waha się formułować swoich sądów czy ocen. „Zemsta” składa się z trzech części. Każda z nich opisuje bunt w jednym obozie.

Lektura książki udowadnia, że powstania w niemieckich obozach nie funkcjonują w powszechnej świadomości. Na tym tle wyróżnia się jedynie Sobibór, na którego temat nakręcono dwa głośne filmy. Jak zatem w obozie rodziło się podziemie? Kto się w nie angażował? Kto do niego należał? Czy więźniowie dysponowali jakąkolwiek bronią? Czy i w jaki sposób usiłowali ją zdobyć? Czy można było uciec z obozu zagłady? Czy powstanie w takim miejscu miało w ogóle jakiekolwiek szanse powodzenia?
Mimo niesamowicie trudnej sytuacji w każdym z tych trzech obozów wybuchł bunt. Z różnym skutkiem, dodajmy od razu. Czy więźniowie wymierzyli sprawiedliwość swoim katom? Czy wykonali założony przez siebie plan? Czy udało im się uciec?

Być może najbardziej kontrowersyjny jest rozdział poświęcony Auschwitz. Michał Wójcik oskarża w nim Armię Krajową o bezczynność. Jego zdaniem nie chciała ona przyjść z pomocą więźniom, którzy planowali bunt. W jego narracji na bohatera konspiracji w obozie wyrasta Józef Cyrankiewicz. Autor nie waha się formułować tezy, iż niechęć AK wynikała z tego, że w konspiracji obozowej przeważały prądy lewicowe. Czytelnik sam musi ocenić, czy tak kategoryczne sądy są uzasadnione.

„Zemsta. Zapomniane powstania w obozach zagłady. Treblinka, Sobibór, Auschwitz-Birkenau” to książka dla wszystkich zainteresowanych żydowskim oporem w czasie II wojny światowej. Michał Wójcik stara się udowodnić, że Żydzi także chwytali za broń, żeby zemścić się na swoich oprawcach. Polecam wszystkim interesującym się tą tematyką.

Wojciech Sobański