To, co jest może najbardziej chłopskie w chłopskich zdjęciach, to dekady traktowania ich przez naukę, sztukę, władzę, instytucje tak, jakby nie istniały”.

Bardzo byłem ciekaw nowej książki Agnieszki Pajączkowskiej pod tytułem „Nieprzezroczyste. Historie chłopskiej fotografii”. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Czarne. Autorka dała się już poznać czytelnikom za sprawą „Wędrownego Zakładu Fotograficznego”, który również miałem przyjemność recenzować. Tamten reportaż wywarł na mnie ogromne wrażenie, toteż z prawdziwą przyjemnością przystąpiłem do lektury „Nieprzezroczystych”. Już na wstępie powiem, że Agnieszka Pajączkowska nie zawodzi. Po raz kolejny udowadnia, że o rzeczach zdawałoby się zwykłych można opowiadać niezwykle ciekawie.

Dziś zdjęcie, fotografia wydają nam się czymś naprawdę banalnym. Tak naprawdę każdy z nas nosi ze sobą ciągle aparat fotograficzny. Nie wierzycie? Przecież za pomocą smartfona możemy w każdym momencie zrobić dowolną liczbę zdjęć. Po drugie dziś każdy dorosły człowiek ma przynajmniej jeden dokument ze zdjęciem – dowód osobisty. Mając to wszystko na względzie, doprawdy trudno uwierzyć, że jeszcze w nie tak odległych czasach fotografia była czymś wyjątkowym, rzadkim i ekstrawaganckim. Przynajmniej w społeczeństwie chłopskim. Właśnie takie „chłopskie” fotografie są bohaterem recenzowanej książki. Pajączkowska już we wstępie zauważa, że chłopska fotografia bardzo często była i jest nadal traktowana po macoszemu. Chłopskie zdjęcia nie mają swojego odrębnego miejsca w archiwach czy instytucjach państwowych. Przez bardzo długi czas prawie nikt się takimi zdjęciami nie interesował. Co więcej, do naszych czasów przetrwało ich bardzo mało, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że Polska była tak naprawdę krajem chłopskim.

Co tak naprawdę – i dlaczego – możemy nazwać chłopską fotografią? W jaki sposób powstawały te zdjęcia? Czy były drogie? Czy mogli sobie na nie pozwolić tylko zamożni chłopi? Skąd na chłopskich zdjęciach palmy czy wielbłądy? Kogo i co fotografowano najchętniej? Wreszcie pytanie absolutnie fundamentalne – kto fotografował? Czy byli to przyjezdni fotografowie, czy miejscowi? Jeśli miejscowi, to skąd chłop miał aparat? W jaki sposób go zdobył i nauczył się obsługiwać? Czy fotografowanie było głównym źródłem utrzymania, czy tylko dodatkowym zajęciem, czymś, co dziś nazwalibyśmy hobby? Właśnie na takie pytania stara się odpowiedzieć w swojej publikacji autorka.

Punktem wyjścia jej rozważań jest zawsze jakieś konkretne zdjęcie. Jednak Pajączkowska nie zatrzymuje się na samym zdjęciu. Pyta kto, kiedy i dlaczego. Docieka, za ile i w jaki sposób. Posiłkuje się historią fotografii i wiedzą teoretyczną. Snuje rozważania dotyczące historii ludowej. Chce jak najwięcej zrozumieć. Dziwi się samej sobie, jak czasem zdjęcie potrafi zwieść tego, kto na nie patrzy. To prowadzi nas do kolejnych pytań. Czego fotografia nie pokazuje? Czego się nigdy nie dowiemy, patrząc na konkretne zdjęcie?

Z opisów chłopskich fotografii autorka zbudowała wielowątkową i bez wątpienia ciekawą książkę. Jej siła tkwi w tym, że Pajączkowska zwraca uwagę i pyta o to, co dotychczas pozostawało niemal niezauważalne. Niektóre fragmenty książki są nieco trudniejsze w odbiorze – mam tu na myśli rozważania teoretyczne poświęcone fotografii jako takiej. Nie zmienia to jednak faktu, że „Nieprzezroczyste. Historie chłopskiej fotografii” to kolejna bardzo dobra książka Agnieszki Pajączkowskiej. Autorka nie boi się badać mniej popularnych tematów. Cóż bowiem ciekawego może być na chłopskich zdjęciach? Okazuje się, że może być na nich absolutnie wszystko – cały świat konkretnego człowieka. O tym właśnie jest ta książka i dlatego warto po nią sięgnąć.

Wojciech Sobański