Pismo zmienia świat. Czytanie, lektura, czytelnictwo

To zabije tamto

Na co dzień nawet nie zdajemy sobie sprawy z tego, do jakiego stopnia kultura pisma kształtuje nasze widzenie świata. Znajomość pisma wpływa nie tylko na poszerzenie horyzontów myślowych, nie tylko inspiruje wyobraźnię i pozwala obcować z miejscami i ludźmi, których w żaden inny sposób nie moglibyśmy poznać, dostarcza nam także narzędzia, jakim posługujemy się w społecznych interakcjach. Umiejętność nazywania jest jednym z podstawowych narzędzi poznania, a język literacki, język zadrukowanego papieru nie jest przecież tożsamy z jego wariantem potocznym, którego uczymy się w domu i na podwórku. Czytając doskonalimy więc ten precyzyjny przyrząd, zmieniamy w znacznym stopniu zakres jego działania.

Pismo potrafi kształtować, zmieniać nie tylko pojedyncze osoby, ale i całe kultury. Tradycja kultury ustnej właściwie zanikła pod wpływem ekspansji druku. Stanisław Vincenz w swej epopei „Na wysokiej połoninie” pokazał przełomowy moment, kiedy kultura ludowa (huculska), zaliczana przez niego do szerszego pojęcia kultury tradycjonalnej, zaczęła ustępować miejsca kulturze pisma. Tanasij Urszega, jeden z bohaterów książki, broni we wspaniałym monologu ustnej tradycji, zarzucając pismu, że staje się „podpórką” pamięci, zwalniając w ten sposób zbiorową pamięć kultury tradycjonalnej (do której należą przecież także eposy Homera, spisane dopiero wiele stuleci po śmierci ich autora) od ćwiczenia się w przekazywaniu kolejnym pokoleniom własnych wzorów cywilizacyjnych.

Z kolei Klaudiusz Frollo, archidiakon z powieści Victora Hugo „Katedra Marii Panny w Paryżu”, wypowiada pamiętne słowa: „To zabije tamto”, mając na myśli druk, który w jego przekonaniu pokona tzw. Biblię dla ubogich, czyli architekturę i sztukę wprzęgnięte w okresie średniowiecza w dzieło ewangelizacji niepiśmiennych ludzkich rzesz. Przepowiednia księdza Frollo wzięła się jednak z innych pobudek niż lament Tanasija. Archidiakon żałował kultury elitarnej, która dawała rząd dusz nad człowieczym mrowiem. Dziś, gdy książka dotarła nie tylko pod przysłowiowe strzechy, ale nawet do więzień, lepiej rozumiemy jego żal.

Analfabetyzm pełnił w średniowieczu tę samą rolę, jaką w znanych nam, nieodległych czasach odgrywała cenzura: kształtował politykę państwa. My byliśmy jednak w o tyle lepszej sytuacji, że mogliśmy korzystać z dobrodziejstw tzw. drugiego obiegu książki i prasy. Jego zaistnienie było możliwe dzięki wyparciu przez pismo zarówno tradycyjnej kultury ustnej, opartej na przekazie pamięci zbiorowej, jak i kultury elitarnej, korzystającej z wąskiego dostępu do oświecenia.

Można by tu strawestować teorię Kopernika o lepszym pieniądzu wypieranym przez gorszy. Zwłaszcza w warunkach rynkowych widać to znakomicie. Nie chodzi tylko o ekspansywny gust masowego odbiorcy, który powoduje zalew wszelkiej tandety na rynku książki. Myślę tu również o tym, jak obecnie kultura pisma ściera się z kulturą obrazkową, wywiedzioną z masowych upodobań. Komiks, telewizja i gry komputerowe są dziś dla pisma tym, czym ono samo było ongiś dla tradycji ustnej i kultury wysokiej. Jaki będzie koniec tego starcia? Czy jesteśmy świadkami początku końca ery druku?

Takie i nie tylko takie refleksje budzi książka Janusza Dunina, znakomita lektura nie tylko dla bibliotekarzy, księgoznawców czy badaczy literatury i czytelnictwa. Właściwie powinien przeczytać ją każdy, komu nie są obojętne losy kultury, która nas ukształtowała.

FA 7-8/1998

To zabije tamto

Na co dzień nawet nie zdajemy sobie sprawy z tego, do jakiego stopnia kultura pisma kształtuje nasze widzenie świata. Znajomość pisma wpływa nie tylko na poszerzenie horyzontów myślowych, nie tylko inspiruje wyobraźnię i pozwala obcować z miejscami i ludźmi, których w żaden inny sposób nie moglibyśmy poznać, dostarcza nam także narzędzia, jakim posługujemy...