Jesteśmy społecznością, która kocha książki

(...) osoby, które czę­sto jedzą fast foody, zazwy­czaj mają skłon­no­ści do odży­wia­nia się ogól­nie mniej zdro­wo – wię­cej mięsa, białe pie­czywo, sło­dy­cze – więc to ra­czej nie jest tak, że jedze­nie fast­fo­odowe pro­wa­dzi do złych nawy­ków żywie­nio­wych; to złe na­wy­ki żywie­niowe skła­niają wielu ludzi do korzy­sta­nia z fast fo­odów.

Uro­dzi­li­śmy się, by jeść. Przez więk­szą część histo­rii ludz­ko­ści egzy­sto­wa­li­śmy z per­spek­tywą nie­prze­wi­dy­wal­nego nie­do­stat­ku poży­wie­nia, w try­bie prze­trwa­nia, a zatem mamy w sobie zapro­gra­mo­wany po­tęż­ny pęd do jedze­nia, ile tylko się da, kiedy tylko się da, i maga­zy­no­wa­nia w ciele kalo­rii, któ­rych chwi­lowo nie po­trze­bu­jemy, na póź­niej. Do­stęp­no­ści jedze­nia ni­gdy nie można było przy­jąć za pew­nik, więc ci, któ­rzy póki co jedli wię­cej i naj­spraw­niej odkła­dali tłuszcz na przy­szłość, mieli więk­sze szan­se prze­żyć okre­sy przy­szłych nie­do­stat­ków i prze­ka­zać swoje geny dalej. Poko­le­nie za poko­le­niem, ty­siąc­le­cia za ty­siąc­le­ciami osob­niki obda­rzone mniej­szym ape­ty­tem mogły wymie­rać, nato­miast obżar­tu­chy – żyć wy­star­cza­jąco długo, by utrwa­lić gene­tycz­ną pre­dys­po­zy­cję do jedze­nia i maga­zy­no­wa­nia więk­szych ilo­ści kalo­rii. Przy­pusz­czal­nie wła­śnie w taki spo­sób wyewo­lu­owa­li­śmy w żar­łocz­ne ma­szy­ny do ich prze­cho­wy­wa­nia. Jed­nak dziś, gdy środ­ki do życia nie są bar­dzo uszczu­plone, my też już nie jeste­śmy szczu­pli.

Nasza fizjo­lo­gia jest w prze­wa­ża­ją­cej mie­rze pre­cy­zyj­nie przy­sto­so­wana do funk­cjo­no­wa­nia w dość wą­skim prze­dzia­le mię­dzy górną a dolną gra­nicą. Gdy jest nam za go­rą­co, po­ci­my się; gdy jest nam za zimno, drży­my. Nasze ciała są wypo­sa­żone w mecha­ni­zmy utrzy­my­wa­nia rów­no­wagi. Nie mają jed­nak szcze­gól­nego po­wo­du usta­na­wia­nia gór­nej gra­nicy za­pa­su tkan­ki tłusz­czo­wej.

Nasz pier­wotny po­ciąg do fol­go­wa­nia za­chcian­kom jest selek­tywny. Lu­dzie na ogół potra­fią się po­wstrzy­mać od obże­ra­nia się sa­ła­tą. Mamy w sobie natu­ralną wro­dzoną skłon­ność do tego co słod­kie, mączy­ste, tłu­ste – ponie­waż tam wła­śnie kon­cen­truje się naj­wię­cej kalo­rii.

Pomy­śl­cie o efek­tyw­no­ści polo­wa­nia i zbie­rac­twa. Kie­dyś na jedze­nie musie­li­śmy cięż­ko zapra­co­wać. W cza­sach pre­hi­sto­rycz­nych bez sensu by­ło­by tra­ce­nie ca­łe­go dnia na pozy­ska­nie po­kar­mu, który nie zaspo­ka­jałby przy­naj­mniej dzien­nego zapo­trze­bo­wa­nia kalo­rycz­nego. To już le­piej zo­stać w ja­ski­ni. Tak więc ewo­lu­cyj­nie ukształ­to­wało się w nas łak­nie­nie poży­wie­nia z jak naj­więk­szym ładun­kiem kalo­rycz­nym.

Uza­leż­nie­nie od jedze­nia to błęd­ne okre­śle­nie. Lu­dzie ra­czej nie cier­pią z po­wo­du nie­kon­tro­lo­wa­nego pożą­da­nia jedze­nia w ogóle. Mało kto ma pro­blem z nie­po­ha­mo­wa­nym łak­nie­niem kapu­sty.

Zwie­rzęta też nie mają w zwy­czaju tyć na paszy, jaką po­win­ny się odży­wiać. Ist­nieją po­twier­dzone donie­sie­nia o przy­pad­kach oty­ło­ści u wolno żyją­cych ssa­ków na­czel­nych, ale doty­czą one stada pawia­nów, które na­uczy­ły się buszo­wać w śmiet­ni­kach dom­ków tury­stycz­nych. Te „śmie­cio­żerne” zwie­rzęta wa­ży­ły o 50 pro­cent wię­cej niż ich dziko żeru­jący pobra­tymcy. Z przy­kro­ścią muszę stwier­dzić, że i my czę­sto dzie­limy ich marny los i sta­jemy się otyli wsku­tek żywie­nia się śmie­ciami.

Trud­no jest odży­wiać się zdro­wo, gdy w twarz wieją nam (...) silne wi­chry ewo­lu­cji. Bez wzglę­du na sto­pień na­szej wie­dzy o żywie­niu w obli­czu pizzy pep­pe­roni dzie­dzic­two przod­ków wdru­ko­wane w na­szych ge­nach wyje: Zjedz to na­tych­miast!

Walka z opon­ką jest wła­śnie walką z bio­lo­gią, a zatem oty­łość nie jest jakąś skazą mo­ral­ną. Nie je­stem w sta­nie dosta­tecz­nie mocno pod­kre­ślić, że nad­mier­ne tycie jest nor­malną, natu­ralną reak­cją na nie­nor­malną i nie­na­tu­ralną wszech­obec­ność napa­ko­wa­nych kalo­riami, słod­kich i tłu­stych pro­duk­tów żyw­no­ścio­wych.

Lecze­nie oty­ło­ści jest z da­wien dawna do­me­ną szwin­dli wszel­kiej maści spe­ku­lan­tów, oszu­stów i szar­la­ta­nów z ich cudow­nymi środ­kami.

Trud­no­ści w lecze­niu oty­ło­ści porów­nuje się do nauki ję­zy­ka ob­ce­go; jest to coś, co przy odpo­wied­nim zaan­ga­żo­wa­niu może osią­gnąć do­słow­nie każdy, ale wy­ma­ga sporo czasu i wy­sił­ku.

Przy odchu­dza­niu po­moc­ne może być myśle­nie o tym, jak o rzu­ca­niu pale­nia – po pro­stu trze­ba to zro­bić. Jak to ujął prze­wod­ni­czący Asso­cia­tion for the Study of Obe­sity (Sto­wa­rzy­sze­nia na rzecz Bada­nia Oty­ło­ści), pewne pod­sta­wowe zada­nia takie jak wsta­wa­nie w nocy, żeby nakar­mić nie­mowlę, nie są kwe­stią sil­nej woli – to po pro­stu coś, co musi zo­stać zro­bione.

Jed­nak to, że wszy­scy mu­si­my oddy­chać, nie ozna­cza, że mamy to robić przez ust­nik papie­rosa. Ana­lo­gicz­nie fakt, że mu­si­my jeść, nie zna­czy, że mamy jeść byle co.

Pierw­sza próba chi­rur­gicz­nego wy­rzeź­bie­nia ciała miała miej­sce w roku 1921. Pewna tan­cerka chcia­ła sobie „popra­wić” linię ko­stek. Chi­rurg naj­wy­raź­niej wy­ciął za dużo i zało­żył za cia­sne szwy, czego skut­kiem była mar­twica, ampu­ta­cja i pierw­szy udo­ku­men­to­wany pozew o błąd w sztu­ce w dzie­jach chi­rur­gii pla­stycz­nej.

Nad­miar przyj­mo­wa­nych kalo­rii, wy­star­cza­jąco dobre wytłu­ma­cze­nie epi­de­mii oty­ło­ści, na­le­ży przy­pi­sać w mniej­szym stop­niu zmia­nie ilo­ści spo­ży­wa­nego jedze­nia, a w więk­szym zmia­nie jego jako­ści, w tym eks­plo­zji ta­nich wyso­ko­ka­lo­rycz­nych, a mało war­to­ścio­wych pro­duk­tów.

Różne pro­dukty spo­żyw­cze przy­no­szą różne korzy­ści. Jeśli mie­rzyć zysk na jed­nost­kę po­wierzch­ni sprze­daży super­mar­ketu, sło­dy­cze takie jak cze­ko­la­dowe ba­to­ny nie­zmien­nie utrzy­mują swoją pozy­cję wśród naj­bar­dziej lukra­tyw­nych. Bar­dzo opła­calne są też prze­ką­ski takie jak chip­sy ziem­nia­czane i kuku­ry­dzia­ne.

Bez­pre­ce­den­sowy wzrost po­tę­gi, za­się­gu i fine­zji re­kla­my żyw­no­ści, który da­tu­je się mniej wię­cej od 1980 roku, kore­spon­duje z szyb­kim nara­sta­niem epi­de­mii oty­ło­ści. Od tego czasu nie­które tech­niki, takie jak loko­wa­nie pro­duktu, re­kla­my w szko­le czy spon­so­ro­wa­nie im­prez, które star­to­wały prak­tycz­nie od zera, prze­kształ­ciły się w wie­lo­mi­liar­dowe bran­że.

Wszy­scy lu­bi­my wie­rzyć, że ważne ży­cio­we decy­zje, na przy­kład co bę­dzie­my jeść, podej­mu­jemy świa­do­mie i racjo­nal­nie. Gdyby tak było rze­czy­wi­ście, nie tkwi­li­by­śmy w samym środ­ku epi­de­mii oty­ło­ści.

Jeśli lu­dzie będą oglą­dać pro­gram tele­wi­zyjny prze­ry­wany rekla­mami nie­zdro­wych sma­ko­ły­ków, zje­dzą ich – nie ma w tym nic zaska­ku­ją­cego – wię­cej w porów­na­niu z oso­bami oglą­da­ją­cymi re­kla­my pro­duk­tów in­nych niż spo­żyw­cze. A może i jest w tym coś zaska­ku­ją­cego. Wszy­scy lu­bi­my mieć poczu­cie, że panu­jemy nad sytu­acją i nie da­je­my sobą łatwo mani­pu­lo­wać. Sęk w tym, że być może jeste­śmy tym bar­dziej po­dat­ni na wpły­wy, im mniej zwra­camy na nie uwagę.

A teraz pomy­śl­cie o dzie­ciach. Oto my ro­bi­my, co mo­że­my, by wy­kształ­cić u nich zdro­we na­wy­ki, kar­mimy je tym, co naj­zdrow­sze, a potem wy­pusz­czamy je w świat, gdzie czyha na nie praw­dziwe tor­nado bez­war­to­ścio­wego jedze­nia i krę­tac­kich prze­ka­zów.

Naj­więk­sze do­tych­czas prze­pro­wa­dzone bada­nie skut­ków zdro­wot­nych nad­wagi ob­ję­ło ana­lizą dane ponad 50 milio­nów ludzi z nie­mal 200 kra­jów i wyka­zało, że nad­mier­na masa ciała przy­czy­nia się do przed­wcze­snej śmier­ci około czte­rech milio­nów osób rocz­nie. Więk­szość z tych zgo­nów powo­dują cho­roby ukła­du ser­cowo-naczy­nio­wego, ale na­ukow­cy zna­leźli też „prze­ko­nu­jące” bądź „praw­do­po­dobne” argu­menty wią­żące oty­łość z do­bry­mi 20 in­ny­mi scho­rze­niami – istne ABC poten­cjal­nych pro­ble­mów zdro­wot­nych.

Jeden z powo­dów, dla któ­rych jeste­śmy tak prze­ko­nani, że zwią­zek mię­dzy oty­ło­ścią a cho­robą nowo­two­rową jest związ­kiem przy­czy­nowo-skut­ko­wym, a nie, że jedno i dru­gie jest po­śred­nim skut­kiem złego żywie­nia, to fakt, że gdy lu­dzie chud­ną – nawet jeśli tylko dzię­ki chi­rur­gii baria­trycz­nej – ich cał­ko­wite ry­zy­ko zacho­ro­wa­nia na nowo­twór spada.

Nie­któ­rzy prze­wi­dują, że w naj­bliż­szych deka­dach ocze­ki­wana dłu­gość życia w Sta­nach Zjed­no­czo­nych może skur­czyć się o 2 do 5 lat – może wię­cej. Aby przed­sta­wić rzecz we wła­ści­wej per­spek­ty­wie: wyna­le­zie­nie cudow­nego leku na wszyst­kie posta­cie nowo­two­rów zło­śli­wych doda­łoby do prze­cięt­nej dłu­go­ści życia Ame­ry­ka­nina tylko 3,5 roku. In­ny­mi słowy zwal­cze­nie epi­de­mii oty­ło­ści mo­gło­by oca­lić wię­cej ist­nień niż poko­na­nie raka.

Ist­nieje stron­nic­two „tłusz­czo­scep­ty­ków”, któ­rzy argu­men­tują, że zdro­wotne kon­se­kwen­cje oty­ło­ści są nie­pewne, a nawet mocno prze­sa­dzone. Jest to barw­ne i nie­praw­do­po­dob­nie wprost nie­do­brane towa­rzy­stwo od femi­ni­stek, teo­re­ty­ków queer i wy­znaw­ców New Age po „skraj­ną pra­wicę, zwo­len­ni­ków wol­nego do­stę­pu do broni pal­nej i pa­trio­tycz­ne pro­ame­ry­kań­skie por­tale, któ­rych myślą prze­wod­nią jest, że wszy­scy bi­ją­cy na alarm z po­wo­du epi­de­mii oty­ło­ści to komu­ni­ści na usłu­gach nado­pie­kuń­czego pań­stwa, któ­rzy robią, co tylko się da, żeby nam po­psuć za­ba­wę.

W śre­dnio­wie­czu gło­du­jący chło­pi śnili o ga­stro­no­micz­nych uto­piach, w któ­rych jedze­nie ni­czym deszcz spa­dało z nieba, ta­kich jak legen­darna Kuka­nia. Jak ówcze­śni baj­ko­pi­sa­rze mogli prze­wi­dzieć, że wielu ich potom­nych nie tylko zosta­nie sta­łymi rezy­den­tami tej kra­iny, ale w do­dat­ku bro­niąc się przed tą obfi­to­ścią, bę­dzie sobie wyci­nać czę­ści żo­łąd­ka i jelit?

Ciało przy­bie­ra­jące na wadze w sytu­acji do­stęp­no­ści nad­miaru kalo­rii do spo­ży­cia zacho­wuje się tak, jak po­win­no. Wy­sił­ki ma­ją­ce na celu zaha­mo­wa­nie tego przy­ro­stu za po­mo­cą far­ma­ko­te­ra­pii lub chi­rur­gii nie sta­no­wią ko­rek­ty żad­nej ano­ma­lii ludz­kiej fizjo­lo­gii, ale dekon­stru­ują i rady­kal­nie prze­bu­do­wują jej uprzed­nio pra­wi­dłowe funk­cje.

Jedną z cha­rak­te­ry­stycz­nych cech diety cud jest to, że opie­ra się ra­czej na per­so­nal­nych reko­men­da­cjach niż na dowo­dach nauko­wych, ale co szcze­gól­nie per­fidne, oprócz tego, co nie­nau­kowe, i tego, co kom­plet­nie non­sen­sowne, ist­nieje jesz­cze pseu­do­nauka – gdzie atry­buty nauki wyko­rzy­stuje się dla nada­nia bzdu­rom fał­szy­wej otocz­ki wia­ry­god­no­ści. Nie­któ­rzy auto­rzy porad­ni­ków die­te­tycz­nych (lub może ra­czej ich gho­stw­ri­te­rzy), prze­ko­nani, że nikt ich nie spraw­dzi, cy­tu­ją bada­nia na­uko­we, które albo wcale nie prze­ma­wiają za ich tezą, albo w naj­lep­szym razie nie speł­niają kry­te­riów naj­lep­szego mate­riału dowo­do­wego.

Sprzecz­ne prze­kazy na temat żywie­nia wywo­łują tyle fru­stra­cji i zamie­sza­nia, że czło­wiek ma ocho­tę po pro­stu wywie­sić białą flagę i zjeść wszyst­ko, co się mu pod­stawi pod nos, i wła­śnie tego pra­gnie prze­mysł spo­żyw­czy.

Żaden do­staw­ca nie­zdro­wych pro­duk­tów nie chce, by spo­łe­czeń­stwo znało praw­dę. Dosko­na­łym przy­kła­dem jest reak­cja prze­my­słu tyto­nio­wego z roku 1967 na dok­trynę uczci­wo­ści. Sąd orzekł, że sta­cje tele­wi­zyjne i ra­dio­we na każde czte­ry re­kla­my wyro­bów tyto­nio­wych muszą nadać jedno ogło­sze­nie o wpły­wie pale­nia na zdro­wie. W odpo­wie­dzi firmy tyto­niowe wyco­fały z tele­wi­zji wszyst­kie swoje re­kla­my; wo­la­ły to niż ry­zy­ko, że pu­blicz­ność tele­wi­zyjna ze­tknie się z rze­telną infor­ma­cją, nawet w pro­por­cji jedna do czte­rech. Oni wie­dzą, że nie mogą rywa­li­zo­wać z praw­dą. Muszą utrzy­my­wać ludzi w nie­wie­dzy.

Od nie­mal pół wieku trwa­ją apele o zakaz rekla­mo­wa­nia sło­dzo­nych płat­ków zbo­żo­wych dla dzie­ci, które to płat­ki pro­fe­sor Jean Mayer z har­wardz­kiego wy­dzia­łu żywie­nia okre­śla jako „nic w pole­wie cukro­wej”.