Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Pseudonim pisarza tworzącego w języku niemieckim lub angielskim, którego prawdziwe imię i nazwisko, narodowość, data i miejsce urodzenia oraz szczegóły życiorysu nie są znane i są przedmiotem sporów literaturoznawców. Pewne jest jedynie to, że B. Traven przez większą część życia mieszkał w Meksyku, gdzie rozgrywa się też akcja większości jego powieści i opowiadań. Prawdziwa tożsamość B. Travena jest przedmiotem licznych hipotez, czasami fantastycznych. Badacze z reguły identyfikują go z aktorem teatralnym i anarchistą znanym jako Ret Marut, który żył w Niemczech na początku XX wieku i ok. 1924 miał wyjechać z Europy do Meksyku. Pojawiają się też domysły, że prawdziwe imię i nazwisko Travena brzmiało "Otto Feige" i że urodził się on w Świebodzinie. W biografiach B. Travena jest on też najczęściej utożsamiany z dwiema postaciami – Berickiem Travenem Torsvanem i Halem Crovesem, pojawiającymi się i działającymi w różnych okresach twórczości pisarza; osoby przedstawiające się jako Torsvan i Croves zawsze zaprzeczały jednak, że są Travenem i utrzymywały, że są tylko agentami Travena, reprezentującymi go wobec wydawców.
B. Traven jest autorem dwunastu powieści, jednego reportażu i wielu opowiadań, w których tematyka sensacyjno-przygodowa łączy się z krytycznym stosunkiem do kapitalizmu, zdradzającym socjalistyczne, czy nawet anarchistyczne sympatie pisarza. Do najbardziej znanych dzieł pisarza należą powieści Das Totenschiff (pol. Statek śmierci) z 1926 i Der Schatz der Sierra Madre (pol. Skarb Sierra Madre) z 1927, w 1948 sfilmowany przez Johna Hustona, oraz tzw. cykl "mahoniowy" (hiszp. Caoba) – grupa sześciu powieści z lat 1930–1939 (m.in. Der Karren, wydany po polsku w 1931 w dwóch tomach pt. W jarzmie, a w 1956 jako La carreta; oraz Trozas),których akcja rozgrywa się wśród meksykańskich Indian tuż przed i w czasie rewolucji meksykańskiej na początku XX wieku. Powieści i opowiadania B. Travena zyskały popularność już w okresie międzywojennym i zachowały ją po wojnie, były tłumaczone na wiele języków, w tym polski, do końca lat 70. B. Traven pozostawał jednym z najchętniej czytanych autorów literatury popularnej języka niemieckiego. W Polsce autor, którego książki wydawano pod imieniem i nazwiskiem Bruno Traven, był bardzo popularny w okresie międzywojennym i częściowo tuż po wojnie, od początku lat 60. jest w dużej mierze zapomniany. Nikomu wcześniej nieznany pisarz o pseudonimie B. Traven pojawił się nagle na niemieckiej scenie literackiej w 1925 r., kiedy berliński dziennik "Vorwärts", organ niemieckiej partii socjalistycznej, 28 lutego 1925 opublikował na swoich łamach jego pierwsze tak sygnowane opowiadanie. W tym samym roku, w czerwcu i lipcu, w gazecie opublikowano, również w odcinkach, pierwszą powieść Travena: Die Baumwollpflücker (pol. Zbieracze bawełny). Rozszerzone wydanie książkowe powieści ukazało się w 1926 r. nakładem berlińskiego wydawnictwa Buchmeister, należącego do lewicującego, powiązanego ze związkami zawodowymi klubu książki Büchergilde Gutenberg. Tytuł pierwszego wydania książkowego brzmiał Der Wobbly, co oznacza dosłownie "rozrabiakę", "mąciciela" – takim mianem potocznie określano członków anarchosyndykalistycznego związku zawodowego Industrial Workers of the World; w późniejszych wydaniach powrócono do pierwotnego tytułu Die Baumwollpflücker (pol. Zbieracze bawełny),zaś przedwojenne polskie wydanie nosiło tytuł Bawełna i krew. W książce tej Traven po raz pierwszy wprowadził postać Geralda Galesa (w innych utworach pisarza nazwisko bohatera brzmi również Gale, względnie Gerard Gales),amerykańskiego marynarza, który w Meksyku poszukuje pracy w różnych zawodach, obracając się w często podejrzanych środowiskach i jest świadkiem kapitalistycznego wyzysku – na przekór temu nie tracąc jednak woli walki i dążenia do czerpania radości z życia. W tym samym roku 1926 klub książki Büchergilde Gutenberg, który do 1939 był główną oficyną publikującą książki B. Travena, wydał jego drugą powieść – Das Totenschiff, przed wojną wydany po polsku jako Okręt śmierci, po wojnie, w 1958, przetłumaczony na nowo z hiszpańskiego jako Statek śmierci. Głównym bohaterem powieści znowu był Gerald Gale, marynarz, który po utracie dokumentów, w praktyce stracił też tożsamość, prawo do normalnego życia i ojczyzny i na skutek tego został zmuszony pracować w ekstremalnie trudnych warunkach jako pomocnik palacza na "statku śmierci", pływającym w podejrzanych rejsach po wodach Europy i Afryki. Powieść, według autora napisana pierwotnie w języku angielskim i dopiero potem przetłumaczona przez niego na język niemiecki, jest oskarżeniem chciwości kapitalistycznych pracodawców i biurokratyzmu urzędników, którzy co rusz deportują Gale'a z krajów, w których usiłuje znaleźć schronienie. W świetle prób ustaleń biografów Statek śmierci można też traktować jako powieść z elementami autobiograficznymi. Przyjmując, że B. Traven jest tożsamy z rewolucjonistą Retem Marutem, widać wyraźne paralele pomiędzy losami Gale'a a losami samego pisarza, pozbawionego ojczyzny, który być może również był zmuszony do pracy w kotłowni parowca podczas rejsu z Europy do Meksyku. Najbardziej znaną, obok Statku śmierci, powieścią Travena był wydany w 1927 Der Schatz der Sierra Madre (pol. Skarb Sierra Madre, przedwojenne, niewznawiane po wojnie, polskie wydanie nosiło tytuł Skarb w Sierra Madre). Akcja książki znowu jest osadzona w Meksyku, a jej bohaterami autor uczynił grupę amerykańskich ryzykantów – poszukiwaczy przygód i złota w tym kraju. W 1948 książka została zekranizowana pod tym samym tytułem (Skarb Sierra Madre) przez hollywoodzkiego reżysera Johna Hustona. Film, w których w rolach głównych wystąpili Humphrey Bogart i Walter Huston, odniósł duży sukces kasowy, w 1949 zdobył też trzy Oscary. Postać Geralda Galesa powróciła w kolejnej powieści Travena – Die Brücke im Dschungel (pol. Most w dżungli, wydany w Polsce również w latach 30., po wojnie niewznawiany),opublikowanej w odcinkach w "Vorwärts" w 1927, a w poszerzonej wersji w formie książkowej w 1929. W powieści tej Traven po raz pierwszy szczegółowo zajął się kwestią Indian żyjących w Meksyku i różnicami pomiędzy kulturą chrześcijańską a indiańską w Ameryce Łacińskiej; problemy te zdominowały jego późniejszy cykl Caoba. W 1929 B. Traven opublikował swoje największe objętościowo dzieło – Die Weiße Rose (pol. Biała róża, wydana w Polsce przed wojną, po wojnie niewznawiana) – epicką opowieść, opartą na rzeczywistej historii pozbawienia indiańskich właścicieli ziemi, którą odebrała im amerykańska firma naftowa. Według niektórych źródeł tytuł książki miał stać się inspiracją dla nazwy działającej w Monachium antynazistowskiej organizacji studenckiej Biała Róża, której członkowie zostali straceni w 1943. Lata 30. to przede wszystkim okres, w którym Traven napisał i wydał tzw. cykl "mahoniowy" (znany też jako Caoba – od hiszp. "mahoń"),grupę sześciu powieści, na które złożyły się Der Karren (wydawany też pod tytułem Die Carreta, 1931,),Regierung (pol. Rząd, 1931),Der Marsch ins Reich der Caoba (pol. Marsz do królestwa mahoniu, 1933),Die Troza (Trozas, 1936),Die Rebellion der Gehenkten (pol. Bunt powieszonych, 1936) i Ein General kommt aus dem Dschungel (pol. Generał wychodzi z dżungli, tłumaczenie szwedzkie ukazało się w 1939, oryginał niemiecki został wydany w 1940). Na język polski przetłumaczono tylko dwie części tego cyklu: Der Karren, opublikowany najpierw przed II wojną światową w 1934 w tłumaczeniu Leo Belmonta w dwóch tomach pod wspólnym tytułem W jarzmie, wznowiony w 1949 również w dwóch tomach, ale z osobnym tytułem drugiego tomu: W jarzmie i Jarmark świętego Caralampio, a w 1956 przetłumaczony na nowo przez Teresę Jętkiewicz jako La carreta; oraz Trozas (od hiszp. troza – kłoda mahoniu),wydany w 1959. Powieści te opisują życie meksykańskich Indian w stanie Chiapas na początku XX wieku, zmuszanych do pracy w nieludzkich warunkach przy wyrębie drewna mahoniowego w obozach pracy (hiszp. monterías) w dżungli, co doprowadza ich w końcu do buntu i wybuchu rewolucji meksykańskiej. Po stworzeniu cyklu "mahoniowego" B. Traven praktycznie zamilkł jako twórca większych form literackich, wydając jedynie opowiadania, m.in. w 1950 napisane najpierw po angielsku dłuższe opowiadanie – baśń meksykańską pt. Macario (w języku polskim opublikowane w tomie Nocny gość w 1972),które w 1953 zostało uznane przez dziennik "The New York Times" najlepszym opowiadaniem roku. Ostatnią powieścią Travena, wydaną w 1960, była Aslan Norval, historia amerykańskiej milionerki, zamężnej ze starzejącym się przedsiębiorcą a jednocześnie zakochanej w młodym mężczyźnie, która jako alternatywę dla zbrojeń atomowych i programów eksploracji kosmosu zamierza zbudować kanał biegnący przez całe Stany Zjednoczone. Całkowicie odmienne od pozostałej twórczości pisarza tematyka i język powieści sprawiły, że przez długi czas była ona odrzucana przez wydawców, którzy powątpiewali w prawdziwość autorstwa Travena, powieść była też oskarżana o "pornografię" i "trywialność". Książka została przyjęta dopiero gruntownej redakcji stylistycznej dokonanej przez Johannesa Schönherra, który dostosował jej język do stylu "travenowskiego". Wątpliwości dotyczące Aslan Norval utrzymują się do dzisiaj i jeszcze bardziej zaciemniają kwestię tożsamości pisarza i rzeczywistego autorstwa jego książek. Oprócz powyższych dwunastu powieści B. Traven napisał też dużo opowiadań, z których część do dzisiaj pozostaje w rękopisach. Poza wspomnianym Macario pisarz opracował np. indiańską legendę o stworzeniu słońca i księżyca (Sonnen-Schöpfung, po raz pierwszy wydaną w tłumaczeniu czeskim w 1934, w oryginale niemieckim opublikowaną w 1936). Pierwszy zbiór opowiadań pisarza pt. Der Busch (pol. Krzak) ukazał się w 1928 (w 1930 opublikowano jego drugie, poszerzone wydanie); od lat 40. wiele opowiadań i nowel ukazywało się też w czasopismach i antologiach w różnych językach. W języku polskim tom opowiadań B. Travena ukazał się w 1972 pt. Nocny gość. Osobną pozycją w dorobku Travena jest Land des Frühlings (pol. Kraina wiosny) z 1928, reportażowa opowieść o meksykańskim stanie Chiapas, a w rzeczywistości przedstawienie lewicowych i anarchistycznych poglądów pisarza na współczesny mu świat. Książka, wydana przez wydawnictwo Travena Büchergilde Gutenberg, była ilustrowana fotografiami wykonanego przez samego pisarza.