Michaił Heller

Rewelacyjna książka radzieckiego (rosyjskiego) dysydenta, pisana jeszcze za komuny i wydana po polsku przez paryską „Kulturę”. Autor, znając temat nie tylko z książek i innych źródeł, ale i z autopsji, opisuje proces formowania „człowieka radzieckiego” czyli próby stworzenia i nadania nowej świadomości społeczeństwu radzieckiemu. Przedmiotem analizy są niemal wszystkie aspekty życia ludzkiego, szczególnie publicznego, począwszy od seksu, poprzez edukację, higienę, prawo, sztukę aż do wszelkich form aktywności publicznej. Co najciekawsze, stanowiska w tym zakresie podlegały zmianom. Po zdobyciu władzy przez bolszewików w latach dwudziestych w wielu dziedzinach życia realizowano różne awangardowe przedsięwzięcia, nierzadko importowane z myśli radykalnych intelektualistów zachodu. Wielu z nich przyjeżdżało tez pomagać je wdrażać, licząc na to, że uczestniczą w trwałej zmianie. Część z tych działań była sprzeczna z innymi i często później zarzucona. Chociażby w zakresie edukacji przez lata 20-te ubiegłego stulecia lansowano model nastawiony na zerwanie więzi z rodzicami, osłabienie ich autorytetu i odebranie im możliwości wychowania własnych potomków. Szkoły realizowały różne eksperymentalne sposoby nauczania z dużą swobodą uczniów i możliwością rozwoju ich aktywności. Ale nie był to model docelowy. Gdy starych nauczycieli zastąpili nowi, pozbyto się wpływu „burżuazyjnych” rodziców, a bolszewicy sami weszli w ich rolę - dokonano totalnej roszady. W latach 30-tych dzieci na powrót podporządkowano we wszystkim rodzicom (już komunistycznym),a szkoła stała się jeszcze bardzie konserwatywna, niż była za cara. Także jeśli chodzi o sferę intymną miała miejsce podobna sytuacja. Początkowo bolszewicy lansowali rozbicie dotychczasowego modelu rodziny, na rzecz „wolnej miłości”, zgodnie z „teorią szklanki wody” Aleksandry Kołlontaj (szklanki wody też byś odmówiła towarzyszowi w potrzebie),popierali i ułatwiali rozwody czy aborcję. Ale gdy tylko umocnili się u władzy, zlikwidowali wewnętrzną opozycję, stali się nagle konserwatystami obyczajowymi. Aborcji zakazano, na rozwody krzywo patrzono, zachęcano do jak najrzadszej aktywności seksualnej. Także w sztuce – miejsce awangardy – twórczo rozwijającej się w latach 20-tych XX wieku - dekadę później zajął realizm socjalistyczny, czyli powrót do form sprzed dwóch pokoleń wstecz, z tym że wypełniony inną treścią. Trudno stwierdzić, na ile było to zamierzone już wcześniej, a na ile zmiany strategii były de facto działaniami taktycznymi. Tym niemniej koniecznie warto o tym – i nie tylko – poczytać w tej znakomitej, ale bardzo trudno dostępnej pozycji.