Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Niemalże gawędziarska w tonacji – opowieść o latach 50. i 60., spędzonych na emigracji w Izraelu, Niemczech i Francji. A jednak autor nie wysuwa na pierwszy plan emigracyjnej rzeczywistości i tego środowiska (chociaż nie brak tu interesujących scen z dramatycznych nie raz wydarzeń, sporo jest opisów jego późniejszej pracy dla Radia Wolna Europa, nastrojów w literackim świecie emigracji). Plan pierwszy zawłaszczyła bowiem obecność (a częściej – nieobecność) Marka Hłaski w najbliższym otoczeniu autora. Osobowość na tyle zawładnęła wspomnieniami pana Rozpędowskiego, że nawet kiedy pisze on o własnych sprawach, problemach ze zdrowiem itp., czyni to niejako mimochodem, na marginesie. A przecież z całości tego szkicem zarysowanego obrazu, widać wyraźnie, jak intensywne życie prowadził – no i jak w tym jego życiu Hłasko namącił. Mam nawet wrażenie, że dla tych wspomnień napęd stanowił z jednej strony żal i chęć dania świadectwa jeśli chodzi o Hłaskę, a z drugiej – wyrzuty sumienia, dręczące autora po tym, jak nie zrobił nic, by pomóc tamtemu w znalezieniu pracy, gdy go o tę pomoc prosił. Tym bardziej, że niespodziewana śmierć Hłaski była szokiem, czymś zupełnie nie do pomyślenia – szczególnie w chwili, gdy jego życie wracało na dobre tory: pogodził się z żoną, podpisał korzystny kontrakt na scenariusze filmowe. Tak wiele spraw zostało niedopowiedzianych, tak wiele wzajemnych żalów i pretensji – niezażegnanych. Gawęda o czasie spędzonym w towarzystwie Marka może być pewnego rodzaju rozliczeniem z tych niezałatwionych spraw. Jest to też świadectwo bardzo ciekawe i bynajmniej nie gloryfikujące pisarza. Rozpędowski próbuje analizować postawę Hłaski, próbuje go rozgryźć – choć bez przesady, bez naginania rzeczywistości. W pewnym momencie po prostu się poddaje i nie próbuje już go zrozumieć – stara się jedynie nacieszyć jego trudną obecnością. Ta przyjaźń przypomina trochę związek dwóch braci – w którym jeden jest starszy, poważniejszy i bardziej rozsądny, a drugi – młodszy, rozbrykany i rozkapryszony, za wszelką cenę starający się zwrócić na siebie uwagę, nie liczący się z uczuciami innych. Obraz Hłaski, który rysuje się w tych wspomnieniach, nie jest obrazem anioła. Wręcz przeciwnie – gdy czyta się o tym, jak traktował swoją żonę, jak zdradzał ją i poniżał – człowiek wzdryga się z odrazą, uznając go za podłego, zapijaczonego drania. Ale zaraz potem przychodzi zmiana nastroju – jego przeprosiny na kolanach, płacz i błaganie o przebaczenie i prośba, by go nie zostawiać. A więc nie tyle draństwo wrodzone, ile raczej solidne skrzywienie osobowości, raczej tragiczny problem pisarza z własną tożsamością, poczuciem wartości, całkowite emocjonalne rozchwianie i jakby rozdwojenie osobowości. Niełatwy to obraz, nastrój w czasie lektury jest ciężki i duszny, jak owa izraelska pogoda w czas chamsinu. Ale jakże bardzo prawdziwy, jak bardzo ludzki to obraz... Kolejna cegiełka, pomagająca zrozumieć twórczość Hłaski – tym razem tę emigracyjną część. Ważna cegiełka, która chyba niesłusznie jest mocno pomijana w oficjalnych biografiach pisarza.