Nie mam na myśli blokady twórczej, bo ona właściwie nie istnieje. Jest tylko wytworem wyobraźni, reakcją obronną umysłu na deficyt pomysłów. Mówiąc więc o ścianie, mam na myśli ten moment, kiedy skończyliśmy pisać powieść, zredagowaliśmy ją, a potem pełni nadziei wysłaliśmy ją do wydawcy.

I nic.

Przez tydzień poziom węglowodanów utrzymuje się na przyzwoitym poziomie. Czekamy spokojnie, wszak trzeba dać redaktorowi czas, by zapoznał się z tekstem. Po dwóch tygodniach czujemy już pierwsze objawy odpływających sił – pojawia się zwątpienie. Trzeci tydzień to refleksja nad tym, czy w ogóle dobrze postąpiliśmy… a potem zaczynają schody. Tak skrzętnie odkładane przez nas pokłady nadziei wyczerpują się szybciej, niż zapas węglowodanów po trzydziestym kilometrze. I niejednego najdzie wtedy ochota, by spróbować innej drogi.

Jaka to droga? Na potrzeby tego tekstu pozwolę sobie potraktować szeroko pojęcie self-publishingu. Będzie się w nim mieściło tradycyjne samopublikowanie, zlecanie publikacji (druk na żądanie) i wydawanie za współfinansowaniem. Wszystkie te formy łączy to, że musimy zapłacić, by nasza książka się ukazała.

Jak wiadomo, w niektórych takie podejście budzi abominację. Twierdzą, że to nic innego, jak zapychanie rynku niedopracowanymi pozycjami, które nie miałyby szans, by ukazać się pod szyldem klasycznego wydawnictwa. Inni podkreślają, że to nowy trend, dający autorom wolność i swobodę, jakich nie zaznają przy współpracy z oficynami. Jak jest naprawdę? Trudno powiedzieć, bo wszystko zależy. Od książki, od autora, od jego podejścia i od partnerów, z którymi współdziała. Ten tekst nie będzie ani apoteozą, ani potępieniem self-publishingu – zamiast tego zastanowimy się nad tym, nad czym zastanawia się każdy maratończyk: warto?

Ale zacznę od impulsu, który sprawił, że w ogóle pomyślałem, by o tym napisać. Jakiś czas temu zapytano mnie w wywiadzie o to, co sądzę na temat samopublikowania czy wydawania ze współfinansowaniem. Moja rozmówczyni zauważyła, że zjawiska te prowadzą do przesycenia rynku – nowe pozycje wyrastają jak grzyby po deszczu, a często ilość nie przekłada się na jakość. I rzeczywiście coś w tym jest, bo niejednokrotnie bez trudu możemy zidentyfikować w księgarni tę książkę, którą autor wydał sam. Istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że nie urzeknie nas ona okładką, bo nie projektował jej Banachowicz, Panczakiewicz czy Dark Crayon. Poziom redakcji nie zawsze będzie stał na wysokim poziomie, bo trudno, żeby autor sam zatrudnił redaktorów, którzy normalnie pracują dla największych wydawnictw w Polsce. I w końcu sama promocja nie będzie tak zawrotna, jak w przypadku pozycji, w które pompuje się ogromne środki finansowe. Tak jest co do zasady – ale ponieważ od każdej istnieją wyjątki, przyjrzymy się kilku ciekawym przykładom.

Wieść niesie, że autorzy tacy jak John Grisham czy Tom Clancy zaczynali od samopublikowania. Trzeba to jednak włożyć między legendy – Grisham szedł utartą amerykańską drogą. Wynajął agenta, który po roku sprawił, że wydawnictwo Wynwood Press wydało „Czas zabijania” w nakładzie pięciu tysięcy egzemplarzy. Z Clancym było tak samo – nawet nakład był identyczny. Niektórzy twierdzą, że Stephena Kinga należy traktować jako self-publishera, ponieważ w 1962 samodzielnie opublikował swoje pierwsze opowiadania. Zwolennicy tej teorii przymykają jednak oko na to, że King miał wtedy piętnaście lat i publikacja to w tym przypadku słowo nieco na wyrost.

Biorąc pod uwagę rzesze self-publisherów, którzy odnieśli sukcesy, może dziwić, że wciąga się w te zastępy także autorów, którzy tam nie pasują. Wybierać w końcu jest z czego – zresztą sami zobaczcie.

Na początek weźmy K.A. Tucker. Baza Lubimy Czytać podaje, że jej książki przeczytało ponad tysiąc dwieście użytkowników, a przeczytać chce ponad trzy tysiące. Kanadyjka odniosła międzynarodowy sukces, a u nas pozycje spod jej pióra publikuje Wydawnictwo Filia. Zanim jednak zaczęto tłumaczyć jej książki na inne języki, Tucker publikowała samodzielnie poprzez Amazona. Wszystko zaczęło się od szeregu powieści z gatunku young adult, które sprawiły, że pisarka zyskała grono wiernych czytelników. Sytuacja trwała przez kilka lat, nim autorka nie zdecydowała się na napisanie powieści dla dorosłych czytelników. Książką szybko zainteresowała się jedna z największych oficyn na świecie – Simon & Schuster. K.A. Tucker podpisała kontrakt nie tylko na nią, ale także na kilka kolejnych części.

Kolejnym przykładem jest Lisa Genova, autorka bestsellerowego „Motyla”, który w tamtym roku doczekał się ekranizacji z Julianne Moore i Alekiem Baldwinem. Autorka, która może poszczycić się dyplomem z Harvardu, wydała swoją debiutancką powieść samodzielnie w 2007 roku. „Motyl” szybko zyskał taką popularność, że wydawcy nie mogli pozostać bierni – dwa lata później do Lisy Genovy zgłosił się przedstawiciel Simon & Schuster (polują na self-publisherów, czy jak?) i zaproponował współpracę. Jakie były jej owoce? Ponad dwumilionowy nakład, tłumaczenie na trzydzieści jeden języków i obecność na liście bestsellerów New York Timesa przez czterdzieści tygodni. Genova oczywiście nie osiągnęłaby tego publikując samodzielnie, ale z drugiej strony bez self-publishingu z pewnością nie trafiłaby na celownik tak dużego wydawnictwa. I może jest w tym coś symptomatycznego.

Nie inaczej było z Hugh Howeyem, który pewnego dnia zasiadł do pisania niezobowiązującego opowiadania. Stworzył je, a potem opublikował w tradycyjnej formie – odzew był jednak tak znikomy, że pisarz zwątpił w swoją pracę. Po jakimś czasie postanowił wydać opowiadanie przez platformę dla self-publisherów w Amazonie, co najpewniej wspomina teraz jako najlepszą decyzję w swoim życiu. Książka sprzedała się tak dobrze, że udało mu się nawet znaleźć brazylijskiego wydawcę, gotowego dokonać tłumaczenia i wprowadzić pozycję na swój rynek. Do Howeya zgłosiły się studia Fox i Lionsgate, by nabyć prawa do ekranizacji „Silosa”. Zaraz potem pojawili się nasi starzy znajomi – Simon & Schuster. Sam autor okazał się tak przywiązany do formy, która zapewniła mu sukces, że odrzucił siedmiocyfrową ofertę umowy w zamian za to, by zatrzymać pełne prawa do wydań elektronicznych (skończyło się więc na wynagrodzeniu sześciocyfrowym).

Na wzmiankę zasługuje także Amanda Hocking… choć nazwisko to absolutnie nic mi nie mówiło, dopóki nie zacząłem zgłębiać tematu. Okazuje się jednak, że to autorka szeregu niezwykle poczytnych książek z gatunku YA. Wydawała je samodzielnie, publikując wyłącznie jako ebooki. Nie brzmi to jak przyczynek do wielkiego sukcesu, a jednak Hocking zatrzęsła całym rynkiem wydawniczym. Jej książki sprzedały się w ponad milionowym nakładzie, a autorka zarobiła na nich dwa miliony dolarów, czyli mniej więcej siedem i pół miliona złotych. Tyle samo zapłaciło jej wydawnictwo St. Martin’s Press za podpisanie umowy na kolejne książki. Ci z Simon & Schuster tym razem chyba przysnęli.

#####

A teraz czas na tą, której zabraknąć nie mogło. Monarchini Erotyki. Wielki Szach BDSM. Radża Wyuzdania i Imperatorka Seksualnych Fantazji. Innymi słowy E.L. James, która nie zadała sobie nawet tyle trudu, co Hugh Howey – swoją twórczość publikowała nawet nie jako ebooki, ale jako wpisy na stronie i forum sagi „Zmierzch”. Fanfiction serii o wampirach szybko jednak rozrósł się w umyśle autorki do rozmiarów, które kazały jej sądzić, że to samodzielna, odrębna historia. Działając na kanwie tego przekonania, E.L. James zmieniła nieco historię swoich dzieł i zdecydowała się na postawienie kolejnego kroku – wydała samodzielnie ebooka i równocześnie zleciła publikację jednej z firm realizujących druk na życzenie. Raczej nie przypuszczała, że cała trylogia rozejdzie się na świecie w niebotycznym nakładzie przeszło siedemdziesięciu milionów egzemplarzy.

Ale nie tylko współcześni autorzy sięgali po taką formę publikacji. Self-publisherem był także Charles Dickens, który cierpiał na poważny deficyt pieniężny, toteż przysiadł fałdów i w sześć tygodni napisał „Opowieść wigilijną”. Spieszyło mu się tak, że nie miał czasu szukać wydawcy i negocjować z nim warunków. Zapłacił jednej z oficyn, otrzymując gwarancję, że wpływy trafią bezpośrednio do niego. Koszty okazały się dość wysokie, a dochody raczej niskie. Za pierwsze wydanie Dickens otrzymał równo sto trzydzieści siedem funtów.

Nie jest to jednak jedyne nazwisko, które w tej grupie mocno kontrastuje z E.L. James. Podobną drogę do Dickensa obrał także jeden z najwybitniejszych literatów, Marcel Proust. Jego autobiograficzne dzieło nie znalazło uznania wśród wydawców – jeden z nich, laureat nagrody Nobla, stwierdził nawet, że absurdem jest opisywanie przez trzydzieści stron, jak bohater obraca się z boku na bok przed snem. Zniechęcony Francuz był dobrze sytuowany, więc zrobił to, co kusi wielu początkujących autorów – zapłacił innemu wydawnictwu za wydanie książki. Kolejne tomy Proust opublikował już u rzeczonego noblisty.

Na koniec ktoś, kto stoi mniej więcej pośrodku przytaczanych autorów. Andy Weir, który w 2011 roku własnym sumptem wydał „Marsjanina”, nie miał łatwej drogi. Powieść zaczął pisać w 2009 roku i po jej ukończeniu wybrał kierunek, który jest standardem w anglosaskim systemie wydawniczym – rozpoczął poszukiwania agenta. Wszyscy jak jeden mąż odrzucali „Marsjanina” i Weir zwątpił, że materiał w ogóle nadaje się na książkę. Zaczął więc rozdział po rozdziale umieszczać tekst na swojej stronie i szybko przekonał się, że być może się mylił. Zebrało się grono czytelników, którzy poprosili go, by opublikował powieść jako ebooka na platformie Amazonu. Andy Weir nie miał nic przeciwko – wydał książkę z minimalną możliwą ceną dziewięćdziesięciu dziewięciu centów. W trzy miesiące sprzedało się trzydzieści pięć tysięcy kopii. Do Weira zaczęły zgłaszać się wydawnictwa, a on ostatecznie podpisał kontrakt z Crown Publishing Group, które zaoferowało mu sześciocyfrowy kontrakt. Ekranizacja z Mattem Damonem w listopadzie.

Na wszystkich tych przykładach widać jak na dłoni, że self-publishing jest immanentnie związany z tradycyjnymi formami wydawania książek. Obie przenikają się, wpływają na siebie, a nieczęsto też przepychają – i wydaje mi się, że to cokolwiek zdrowa konkurencja. Z jednej strony sprawia, że standardy w self-publishingu rosną, a z drugiej, że tradycyjni wydawcy dostrzegają potencjał debiutantów. Łatwiej jest spojrzeć przychylnie na tekst, nawet jeśli wyszedł spod pióra początkującego pisarza, jeśli ma się z tyłu głowy sukces Andy’ego Weira czy Hugh Howeya.

Ale jak to jest z punktu widzenia debiutanta w Polsce? Warto upierać się, że swoją książkę wydamy w klasyczny sposób, czy może zaryzykować i spróbować z samopublikowaniem? Wydaje mi się, że przede wszystkim warto spojrzeć chłodno na swój warsztat. Czytelnicy przeboleją niezbyt dobrą okładkę i brak promocji, ale to, co znajdą w środku, musi być odpowiednio przygotowane. Wspomniałem wcześniej, że trudno w self-publishingu o współpracę z najlepszymi redaktorami w Polsce – i to stanowi największe niebezpieczeństwo tej formy wydawania. Może być oczywiście też tak, że u tradycyjnego wydawcy spotkamy się z kimś, kto nie ma pojęcia o swoim fachu. Prawdopodobieństwo takiego zdarzenia jest jednak znacznie mniejsze.

Patrząc wstecz, bałbym się wydać swoją pierwszą książkę w formie samopublikowania. Może nie z ówczesnej perspektywy, ale z dzisiejszej na pewno. Co do zasady nie widzę w tej metodzie niczego złego, ale z pewnością jest ona bardziej ryzykowna niż tradycyjny sposób wydawania. Jeśli jednak ktoś uważa, że dysponuje warsztatem na wysokim poziomie i potrafi podejść do swojej książki naprawdę krytycznie, nie ma chyba przeciwskazań, by spróbował self-publishingu – jedyne ryzyko jest wówczas finansowe. Choć jak pokazują powyższe przykłady, często opłaca się je podejmować. Szczególnie, gdy po jakimś czasie to wydawcy zaczynają zgłaszać się do nas, a nie odwrotnie. I dopiero wtedy powstaje dylemat: publikować dalej samemu, czy zacząć współpracę?