Ta chęć wyróżnienia się na tle innych oraz potrzeba powszechnego uznania jest cechą wspólną bohaterów najnowszej książki Patryka Pleskota. Autor dał się poznać jako specjalista od czasów PRL – w poprzedniej publikacji, „Zabić. Mordy polityczne PRL”, przedstawił kilka z wielu zabójstw dokonanych przez władze Polski Ludowej. Teraz też porusza się po dobrze znanym gruncie i prezentuje barwne postacie, które w drugiej połowie XX i na początku XXI wieku zasłynęły ponadprzeciętną skłonnością do oszukiwania i udawania kogoś innego.

Czesław Bojarski to genialny fałszerz, który przez ponad 15 lat oszukiwał francuski bank narodowy, upłynniając banknoty stufrankowe własnego autorstwa. Czesław Śliwa przez trzy miesiące jeździł po Polsce, udając austriackiego dyplomatę i wyłudzając od ludzi pieniądze. Zbigniew Nowak jest bioenergoterapeutą, którego moc działa nawet przez zdjęcie i ekran telewizora. Jerzy Kalibabka twierdzi, że uwiódł dwa tysiące kobiet, z których większość następnie okradł. Marzeniem Eligiusza Naszkowskiego była praca dla SB, a kiedy nie dano mu możliwości rozwijania „talentu szpiegowskiego”, uciekł na Zachód z informacjami wykradzionymi z tajnego Biura Studiów MSW. Zdzisław Najmrodzki dzięki napadaniu na Peweksy zyskał powszechną sympatię Polaków i stał się solą w oku organów ścigania, którym uciekł ponoć 29 razy. Jedyna w tym gronie kobieta, Anastazja Potocka, mówi, że spała z połową sejmu, co pozwoliło jej uzyskać niezwykle istotne, pilnie strzeżone przez posłów informacje.

Brzmi jak dobra fikcja literacka. Tymczasem według dostępnych dokumentów opisane wydarzenia są prawdziwe. Pleskot przeprowadził gruntowny research, podparł się licznymi publikacjami, fragmentami zeznań świadków i przedstawionych osób. Mimo że książka ma charakter popularnonaukowy, czyta się ją jak dobrą powieść sensacyjną. Autor prowadzi czytelnika przez biografie bohaterów ze swobodą i dystansem gawędziarza, często pozwalając sobie na ironiczne komentarze pod adresem przedstawianych postaci. Najbardziej złośliwy bez wątpienia jest rozdział dotyczący magicznych zdolności Zbyszka Nowaka. Pleskot nie szczędzi uszczypliwości rzeczonemu cudotwórcy i bez pardonu podważa jego bardzo różne i nieraz wykluczające się wzajemnie teorie na temat źródła tegoż daru.

Najsłabszym pod względem prowadzenia narracji jest rozdział poświęcony „agentowi o wielu twarzach”. Bardzo duża liczba szczegółowych informacji biograficznych przeplatana z nazwami własnymi komitetów, wydziałów, związków niepotrzebnie miesza w głowie i wybija z rytmu. Poza tym nie wynika z tej historii nic istotnego. Nie wiadomo, co działo się z Eligiuszem po ucieczce na Zachód – komu sprzedał wywiezione z kraju dokumenty, dla kogo następnie pracował. Odnoszę wrażenie, że jedynym celem tego rozdziału jest pokazanie totalnej kompromitacji SB i MSW, a Naszkowski jest do tego tylko pretekstem.

Znamy już z popkultury złoczyńców, którzy mają za zadanie wzbudzać sympatię. W „Przekręcie” nie o to chodzi. Autor po prostu zaprezentował kilka barwnych jednostek, których nazwiska swego czasu rozpalały opinię publiczną, a dziś stanowią część najnowszej historii Polski.

Ewa Jemioł