W jego esejach teraźniejszość przeplata się z historią tak, jak drzewa wyrastają z okien opuszczonych domów chorwackiego Jasenovaca. Metropolie przenikają się i krzyżują – Belgrad przeplata się z Wiedniem (to właśnie tu, w austriackiej stolicy wymyślono przecież Jugosławię), Siena z Preszowem, deszczowe Brno Ivana Blatnego z Paryżem, tylko po to, by już po chwili roztopić się gdzieś w Portugalii, a Opole przybiera karnawałową maskę Wenecji. Po ulicach Brukseli snują się postacie z obrazów Petera Breughla Starszego, a ścieżki Arnstadt Johanna Sebastiana Bacha prowadzą wprost do Abbotsford Waltera Scotta. Z gęstwiny tej wyłaniają się nie tylko cuda architektury europejskiej: klasztory pełniące rolę więzień, niebosiężne katedry, gwarne place przypominające sceny teatrów, na których wszyscy – aktorzy, statyści i widzowie mają do odegrania swoje role, ale także postacie, które z biegiem lat zniknęły gdzieś w cieniu zapomnienia – wybitni lingwiści, humaniści, literaci tacy jak Ivan Cankar, Alfred Margul-Sperber czy Tudor Arghezi.

Gauß to wielki erudyta, mistrz historycznych skojarzeń i licznych dygresji, ale także stylu – każda opowieść kluczy i rozgałęzia się w kolejne historie: ludzi, miejsc, idei, które wciągają i nie pozwalają odłożyć jego książki, dopóki się z tej gęstwiny nie wyplączemy. „W gąszczu metropolii” to bowiem nie tylko podróż przez Europę w znaczeniu dosłownym, ale przede wszystkim podróż przez jej trudną historię, dzieje jej literatur, języków i tożsamości narodowych. Jak twierdzi sam autor, to wędrówka przez dzieła i krajobrazy, która staje się dla niego pretekstem do rozważań nad punktem, w którym jako ludzie i Europejczycy znaleźliśmy się dzisiaj.

I w tym właśnie kontekście znamiennym jest fakt, że nad tytułowym gąszczem przenikających się w czasie i przestrzeni metropolii, nieustannie unosi się ciche, złowieszcze memento mori, czy to w postaci popiersia tajemniczej zmarłej z Sélestat, cmentarza wojskowego Slagenhaufi, przykurzonych lalek z epoki Augusty Doroty, czy wreszcie makabrycznego eksponatu z wiedeńskiego gabinetu osobliwości przyrodniczych – wypchanego ciała Angelo Solimana, doradcy Józefa I Wacława. Najbardziej wymowny jest jednak epigraf, który Gauß odkrył w brneńskiej krypcie, kryjącej szczątki kapucynów: Kim wy jesteście – byliśmy my, czym my jesteśmy będziecie i wy...

Kamila Duda

Cytaty za „W gąszczu metropolii”, Karl-Markus Gauß, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012.