Stanisław Nogaj

4/2023 Paradoks Gusen: powszechna wiedza o bodaj najcięższym z obozów w hitlerowskim aparacie zagłady jest do dziś znikoma. Powiem więcej: z moich osobistych doświadczeń wynika, że nawet świadomość jego istnienia jest śladowa… Wynika to z kilku czynników, ale całość tego zagadnienia wieńczy fakt, iż sami Austriacy nie ułatwili sprawy historii wyprzedając po wojnie teren obozu pod zabudowę prywatną, w związku z czym w tej przepięknej krajobrazowo okolicy w miejscu ówczesnego Anus Mundi stoi ładne, zadbane, kolorowe osiedle, z pięknymi posesjami, domami, podjazdami, zabudową gospodarczą. Do kilku zgoła śladów architektonicznych z tamtego okresu należy… budynek bramny obozu, pozostający oczywiście w rękach prywatnych i pełniący dziś funkcje mieszkalne. Jak, w zasadzie, każda publikacja na temat obozu Gusen – wspomnienia Stanisława Nogaja są publikacją bezcenną. Sześćset z okładem stron to monumentalny zbiór faktów, odtworzonych po wojnie na podstawie dokonywanych na bieżąco zapisków, ukrywanych przez Autora w przemyślnych miejscach na terenie obozu. Ta książka nie jest dla każdego. Owszem, marzy mi się, żeby każdy ją przeczytał. Ale zdaję sobie sprawę, że nie każdy sprostałby temu wyzwaniu. I nie chodzi mi tu bynajmniej o jej objętość i rozmiary. Ciężar zła opisanego przez Nogaja, ogrom okrucieństwa, bólu i krwi zawartych na tych stronicach jest tak przytłaczająca, że każdego człowieka o przeciętnym poziomie empatii przygniata i rozgniata. Krąg moich najbliższych znajomych wie, że jestem dość dobrze obeznany “w temacie” Gusen. Ale nawet to wieloletnie przygotowanie, uzbrojenie w wiedzę, znajomość pewnych faktów i nazwisk – nie zawsze wystarcza. Oprócz absolutnie bezcennej wartości poznawczej walorem tej publikacji jest dokumentacja zdjęciowa. Książka zawiera sporo ważnych fotografii ilustrujących zagadnienie, ocalonych w iście cudowny sposób. (Historię hiszpańskiego więźnia – fotografa, jakim był Francisco Boix polecam uwadze przy okazji, to niesamowita opowieść). Zaletą tego wydawnictwa jest też fakt, że Nogaj pisze świetnym, plastycznym językiem, jest rzeczowy, konkretny. Stara się przedstawić wydarzenia ze świadomością, że ich opis trafi do rąk czytelnika, który może nie zdawać sobie sprawy z tego, że takie piekło istniało. Nogaj jest zatem cierpliwy, jest takim Tokarczukowym “czułym narratorem”, który z jednej strony chce przekazać jak najwięcej, z drugiej – uczynić to w sposób możliwie najmniej bolesny. Jest niczym Wergiliusz oprowadzający Dantego po piekle i opisujący mijane miejsca, napotykanych ludzi i omawiający zapamiętane wydarzenia. Ta książka będzie we mnie rezonować przez lata. Przez następne lata, ile mi ich zostanie, będę w przy różnych okazjach opowiadał o Gusen osobom, które nigdy o tym miejscu nie słyszały i które nie mają pojęcia, że wieźniowie, zwiezieni tam transportem z Auschwitz twierdzili, iż gdyby mogli – na kolanach by do Auschwitz wrócili...