Rozpoczęta przez Niemcy II wojna światowa zakończyła się ich klęską i zwycięstwem aliantów. Polska od pierwszego do ostatniego dnia konfliktu należała do koalicji antyhitlerowskiej, co więcej to właśnie z powodu Polski wojna przybrała charakter światowej.

Jednak pierwsze skrzypce po stronie aliantów grała tzw. wielka trójka: USA, Wielka Brytania i ZSRR. To właśnie przywódcy tych trzech państw spotykali się na słynnych konferencjach w Teheranie, Jałcie i Poczdamie, gdzie podejmowali decyzje kluczowe dla przyszłości Europy i świata. W powszechnej świadomości obraz tych konferencji jest prosty: o wszystkim tak naprawdę decydował Stalin. USA niespecjalnie interesowało się Europą, a premier Wielkiej Brytanii nie miał dość siły, by przeciwstawić się woli Stalina.

Czy jednak tak było w istocie? Czy Stalin od początku zdominował anglojęzycznych partnerów i z premedytacją narzucał im swoje zdanie? Jak to zwykle w historii bywa, sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana. Dlatego właśnie historia jest tak interesująca.

Przekonujemy się o tym, sięgając po książkę pod tytułem „Churchill i Stalin. Toksyczni bracia”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Bellona. Jej autorami są Martin Folly, Geofrey Roberts i Oleg Rzheshevsky. Już we wstępie stawiają oni zaskakującą dla niektórych tezę, że ani powstanie, ani rozpad tzw. Wielkiej Koalicji nie były nieuniknione. Autorzy starają się udowodnić taką hipotezę. Następnie odnoszą się do momentu powstania samej koalicji. Czy rzeczywiście zawiązała się dopiero po napaści Niemiec na ZSRR w 1941 roku?

Jak wyglądały kontakty między Churchillem a Stalinem przed operacją „Barbarossa”? Autorzy obu przywódców nazywają „towarzyszami broni”. Koresponduje z tym określeniem bardzo udana okładka książki. Brytyjski premier i radziecki przywódca spoglądają ufnym spojrzeniem, jednak nie patrzą w ten sam punkt. Jak to się stało, że Winston Churchill, zapiekły wróg bolszewizmu nawiązał poprawne (momentami wręcz przyjacielskie) stosunki ze Stalinem? Dlaczego ten, który kiedyś wypowie słynne słowa o „żelaznej kurtynie”, przez kilka lat będzie współpracował z „imperium zła”?

Publikacja, szeroko oparta na źródłach stara się przynieść odpowiedź na te i wiele innych pytań. Prawdą jest, że dwóch wrogów łączy kolejny wspólny wróg. Dla Churchilla rzeczą nadrzędną było pokonanie Niemiec. Uważał to za żywotny interes Wielkiej Brytanii. Aby osiągnąć ów cel, był w stanie użyć wszelkich możliwych środków (autorzy kilkakrotnie przywołują jego słowa o piekle i diable).

Jednak nie było tylko tak, że to Churchill potrzebował Stalina. Radziecki dyktator również bardzo potrzebował pomocy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Mowa tutaj szczególnie o początkach konfliktu niemiecko-radzieckiego. Natarcie III Rzeszy przynosiło spektakularne sukcesy. Stalin oczekiwał pomocy, głównie gospodarczej od Wielkiej Brytanii. Ponieważ wynik wojny był wysoce niepewny, Stalin nie prezentował twardego stanowiska w rozmowach.

Sytuacja zaczęła się zmieniać w momencie, gdy Armia Czerwona zaczęła przechodzić do kontrofensywy. Kiedy wojska Stalina nieubłaganie parły na Zachód, w kontaktach z Brytyjczykami nabierał on coraz większej pewności. Finalnie zdobył sobie olbrzymią przewagę polityczną, na wszystkich konferencjach Wielkiej Trójki występując de facto w roli gospodarza.

Polski czytelnik z pewnością zwróci uwagę na kwestie dotyczące naszego kraju. Przez długi czas była to najpoważniejsza kwestia sporna między Stalinem a Churchillem. Problemów na tym odcinku było bez liku. Począwszy od kwestii granic, poprzez skład rządu.

Czy brytyjski premier bezrefleksyjnie oddał Polskę Stalinowi? Czy była możliwość innego rozwiązania? Czy gdyby Churchill był bardziej stanowczy, Polska nie byłaby komunistyczna? Uważna lektura publikacji przynosi odpowiedź na wszystkie te pytania.

Jednak pisząc o sprawie polskiej, autorzy czasem uciekali się do pewnych uproszczeń. Mianowicie, czy w latach 1944-1947 istniała Polska Republika Ludowa? Według mojej wiedzy nie. Co więcej, państwo polskie nigdy nie nosiło takiej nazwy. Czy można pisać, że powstanie warszawskie wywołali polscy nacjonaliści? Bardzo nie podoba mi się to pejoratywne określenie na Polaków, którzy chwycili za broń w Warszawie. Być może są to szczegóły, ale osobiście jestem wyczulony na takie rzeczy. Wszak, jak mówi powiedzenie, diabeł tkwi w szczegółach właśnie.

„Churchill i Stalin. Toksyczni bracia” to publikacja ze wszech miar godna uwagi. Polecam ją każdemu, kto interesuje się historią II wojny światowej i dyplomacją. Pozytywnego odbioru tego tytułu w mojej ocenie nie umniejszają stosowane przez autorów powtórzenia i brak zachowanej chronologii. Wynikać to może ze specyfiki książki.

Zachęcam do lektury. Myślę, że w jej świetle możemy lepiej zrozumieć także losy Polski podczas i po II wojnie światowej.

Wojciech Sobański