„Jak to możliwe, że ten niepozorny młody człowiek, obiecujący lekarz i antropolog, stał się ludobójcą? Jakich zbrodni naprawdę dopuścił się w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau? Gdzie i w jaki sposób udawało mu się przez tyle powojennych lat ukrywać przed policją i wymiarem sprawiedliwości? I wreszcie: czy przez resztę życia dręczyły go wyrzuty sumienia?”

Josef Mengele. Każdy, interesujący się historią zna to nazwisko. Najsłynniejszy lekarz obozowy w KL Auschwitz-Birkenau. Prawdziwy sadysta i zbrodniarz, przed którym drżeli wszyscy więźniowie. Słynący ze swoich medycznych „eksperymentów” i badań nad bliźniętami. Bali się go wszyscy więźniowie. Kim był Mengele? W jaki sposób ten doktor filozofii i medycyny trafił do Auschwitz? Czy był urodzonym mordercą? Czy tylko wykonywał rozkazy przełożonych? Czy kiedykolwiek wyraził skruchę za to, co robił w Auschwitz?

Na te i wiele innych pytań przynosi odpowiedź bardzo dobra książka pod tytułem „Mengele. Doktor z Auschwitz”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka. Jej autor, Ulrich Völklein, jest znanym niemieckim historykiem i publicystą. Jego publikacja jest kompletną biografią słynnego „doktora z Auschwitz”. Można by nawet powiedzieć, że jest czymś więcej. Sam autor nazywa go „dzieckiem pewnej epoki” i nie waha się napisać, że jego biografia jest „do pewnego stopnia modelową niemiecką biografią pierwszej połowy dwudziestego wieku”. To bardzo ważne stwierdzenie autora, o którym winniśmy pamiętać. W pewnym sensie jego książka jest interesującym studium przypadku – pewnego zwykłego człowieka, który w czasie wojny z prawdziwą pasją służył Hitlerowi, a po jej zakończeniu pragnął żyć jak przedtem. Prawdziwym dramatem dla wspólnoty międzynarodowej i dla wszystkich niemieckich ofiar był fakt, że wielu ich oprawcom udała się ta sztuka.

Książka Ulricha Völkleina to klasyczna biografia. Poznajemy losy Josefa Mengele od dzieciństwa i wczesnej młodości, aż do jego śmierci. Mengele urodził się mieszczańskiej rodzinie. Jego dzieciństwo było raczej zwyczajne. Rodzina nie należała do biednych ani do przesadnie bogatych, chociaż w domu niczego nie brakowało. Ojciec był zajęty raczej robieniem interesów niż aktywnym uczestnictwem w życiu rodzinnym. Pewnym punktem zwrotnym w życiu Josefa były studia. Początkowo nie wiedział on, jaki kierunek chce zgłębiać. Niejako przypadek sprawił, że postanowił zapisać się na medycynę. Swoją edukację uwieńczył doktoratami z medycyny i filozofii. Był więc gruntownie wykształconym i oczytanym człowiekiem.

Co zatem sprawiło, że w Auschwitz przeobraził się w sadystycznego lekarza, bez wahania skazującego ludzi na śmierć? Autor stara się dać możliwie pełną odpowiedź na tak postawione pytanie. Opisuje zarówno drogę Josefa do Auschwitz, jak i jego pracę w obozie zagłady. Myliłby się jednak ten, kto myśli, że Mengele robił w obozie to, co inni lekarze. Książka udowadnia, że jego zaangażowanie daleko wykraczało poza służbowe obowiązki. Przede wszystkim zasłynął z okrutnych eksperymentów medycznych. Właściwie trudno sobie wyobrazić, jak mógł robić to, co robił w Auschwitz, będąc doktorem filozofii i medycyny. Do historii przeszły też jego badania nad bliźniętami i karłami. Mengele był sadystą w pełnym tego słowa znaczeniu. Czasem potrafił być miły, a nawet pomocny. Zawsze jednak stanowił śmiertelne niebezpieczeństwo dla wszystkich, których spotkał na swojej drodze.

Nie chcę w tym miejscu streszczać ani książki, ani życiorysu „doktora z Auschwitz”. Jednak jestem pewien, że wielu będzie dotkniętych, czytając o jego losach po wojnie. Uciekł on z Auschwitz i po krótkim ukrywaniu się w Niemczech wyjechał do Ameryki Południowej, gdzie żył aż do swojej śmierci. Nigdy nie stanął przed sądem. Nigdy nie odpowiedział za swoje zbrodnie. Nigdy nie wyraził skruchy. Co więcej, nigdy nie wyrzekł się swoich przekonań. Jak to możliwe, że wymiar sprawiedliwości i służby przez ponad trzydzieści lat nie były w stanie ustalić jego miejsca pobytu i pociągnąć go do odpowiedzialności? Również i na te pytania książka przynosi odpowiedź. Co więcej, autor pokazuje mechanizmy, które sprawiły, że wielu czynnych nazistów po wojnie wiodło spokojne życie. Pracowali jako prawnicy, urzędnicy, lekarze. Byli kierownikami katedr na uniwersytetach, sędziami.

Mengele – podobnie jak wielu innych nazistów – wiódł spokojne życie w Ameryce Południowej. W ukrywaniu się wspierało go wielu ludzi. Jednak sam Mengele wielokrotnie żalił się na swój los. „Mengele. Doktor z Auschwitz” to według mnie bardzo dobra książka, opisująca całe życie Josefa Mengele. Autor wykonał olbrzymią pracę, dzięki czemu czytelnik otrzymał wnikliwą i poruszającą publikację. Niestety zdarzają się w niej pewne błędy. W jednym z przypisów umieszczono informację o tym, jakoby Józef Cyrankiewicz był prezydentem Polski. Kłopot w tym, że nie mógł nim być, gdyż w PRL-u nie istniał taki urząd. Nie zmienia to jednak mojej wysokiej oceny recenzowanego tytułu. Zdecydowanie polecam.

Wojciech Sobański