W dotychczasowych badaniach nad kwestią uwłaszczenia chłopów na ziemiach polskich uwaga historyków koncentrowała się głównie na obszarze Wielkopolski i Królestwa Polskiego, a opublikowane prace dotyczące tych ziem w sposób całościowy ukazują genezę, przebieg i następstwa reform uwłaszczeniowych. Inaczej jest w przypadku Galicji, która jak dotąd nie posiada nowoczesnej monografii poświęconej dziejom zniesienia pańszczyzny. Tradycje badań nad historią społeczno-gospodarczą Galicji sięgają lat międzywojennych, ale rozpoczęte wówczas studia, prowadzone głównie w ośrodku lwowskim, zostały przerwane przez wybuch II wojny światowej. Po wojnie badania agrarne wznowiono, jednak większość dotyczących Galicji opracowań, jakie powstały w końcu lat 40. i w latach 50. XX w.3, nosi silne piętno historiografii marksistowskiej, która, starając się przedstawić wszystkie zjawiska historyczne w kategoriach walki klasowej, sprawę chłopską pokazywała jednostronnie. Od końca lat 60. XX w. problematyka agrarna straciła na popularności i w zasadzie w tym okresie nie powstała żadna większa praca dotycząca Galicji. Pewne ożywienie studiów nad dziejami agrarnymi wsi galicyjskiej nastąpiło w latach 80. i 90. XX w., ale opracowania, jakie wtedy powstały, dotyczyły głównie okresu autonomicznego. W ten sposób wytworzyła się pewna luka: powstały znakomite prace dotyczące gospodarki rolnej i położenia ludności chłopskiej w Galicji w końcu XVIII w. oraz w okresie autonomii4, brakuje natomiast monograficznych opracowań dotyczących lat 40. i 50. XIX w./ tj. czasu, kiedy przeprowadzono reformę uwłaszczeniową. A zatem studium, które właśnie oddaję do rąk czytelników, ma za zadanie wypełnienie, przynajmniej częściowo, tej luki. Jest to jednak zadanie nad wyraz trudne. Przede wszystkim dlatego, że problem uwłaszczenia chłopów w Galicji jest zagadnieniem wielowątkowym, obejmującym m.in. polityczne aspekty zniesienia pańszczyzny w 1848 r., proces faktycznego uwolnienia gruntów chłopskich od danin poddańczych, sprawę obliczenia, a później wypłaty odszkodowania dla dawnych dziedziców, skutki reformy uwłaszczeniowej dla gospodarstwa ziemiańskiego i dalej - utworzenie funduszy indemnizacyjnych i późniejszego nimi zarządu, problem likwidacji i wykupu serwitutów oraz likwidacji reliktów systemu feudalnego. Każda z wymienionych przeze mnie spraw bierze swój początek w roku 1848 r., tj. w chwili ogłoszenia - pod wpływem wydarzeń Wiosny Ludów - zniesienia pańszczyzny. Jednak żadna z nich nie kończy się w tym samym 1848 r. Mało tego, ich realizacja przeciągała się zazwyczaj na kilka lub kilkanaście, ale najczęściej na kilkadziesiąt lat. Z tych właśnie względów - mając świadomość, że na kartach tej książki nie zdołam wyczerpać wszystkich wątków - zmuszony byłem ograniczyć problematykę badawczą do najistotniejszych spraw. Omawiam tu zatem kulisy wprowadzenia w życie reformy uwłaszczeniowej, jej faktyczną realizację, tj. proces uwolnienia gruntów od powinności pańszczyźnianych, następstwa zniesienia pańszczyzny oraz sprawę obliczenia odszkodowania dla dziedziców i utworzenia funduszy indemnizacyjnych. Ramy chronologiczne tak zakrojonej problematyki obejmują lata 1848-57. Data początkowa nie wymaga komentarza. Data końcowa pokrywa się z zakończeniem procesu obliczania wysokości należnego dziedzicom odszkodowania. W tym też roku podjęto decyzję o wypłacie pierwszych rat odszkodowania oraz wydano akty wykonawcze do patentu o zniesieniu serwitutów. Rok 1857 jest to zatem data kończąca najważniejszy etap reform agrarnych rozpoczętych w okresie Wiosny Ludów i zarazem data początkująca nowy okres - okres likwidacji reliktów systemu feudalnego w Galicji. Szczegółowymi badaniami objąłem obszar Galicji zachodniej. Termin ten wymaga pewnego komentarza. Podział Galicji na część wschodnią i zachodnią jest pojęciem w dużym stopniu umownym. Nigdy bowiem władze austriackie formalnie nie podzieliły tej prowincji na części o takiej nazwie. Natomiast w trakcie reformowania systemu administracyjnego Galicji, co dokonało się w latach 1848-55, kraj ten podzielono na dwa okręgi administracyjne, lwowski i krakowski. Do okręgu krakowskiego wliczono dawną Rzeczpospolitą Krakowską (pod rządami austriackimi używano nazwy Wielkie Księstwo Krakowskie) oraz zachodnie cyrkuły, wadowicki, bocheński, tarnowski, sądecki, rzeszowski i jasielski. Pozostała część Galicji, a więc cyrkuły przemyski, sanocki, samborski, stryjski, stanisławowski, kołomyjski, czortkowski, tamopolski, brzeżański, złoczowski, żółkiewski i lwowski znalazły się w okręgu administracyjnym lwowskim6. Od tego czasu za Galicję zachodnią zwykło się uważać obszar podległy krakowskiemu okręgowi administracyjnemu, zaś za Galicję wschodnią - obszar podległy okręgowi lwowskiemu. W przypadku badań nad uwłaszczeniem chłopów, terytorium tak rozumianej Galicji zachodniej pokrywa się z zasięgiem działania krakowskiej Komisji Ministerialnej do Zniesienia Ciężarów Gruntowych. Literatura bezpośrednio dotycząca problemu uwłaszczenia chłopów w Galicji, jak już powiedziałem wyżej, w zasadzie nie istnieje. Nieco lepsza sytuacja jest w odniesieniu do szerszego zagadnienia - reform agrarnych w Galicji w latach 40. XIX w. W pracach tego dotyczących, powstałych jeszcze na przełomie XIX i XX w. lub w latach 40-50. XX w., sprawa reform uwłaszczeniowych poruszona jest niejako na marginesie wielkich wydarzeń tamtych lat, tj. powstania krakowskiego 1846 r., rabacji galicyjskiej oraz Wiosny Ludów.