To powieść wybitna i może właśnie dlatego nie najłatwiejsza w odbiorze. Jest to bowiem zapis głosu umarłych. Oddanie głosu tym, których ludobójcza śmierć do dziś stanowi w wielu społecznościach tabu. Jest to także opowieść o tych, których okoliczności odejścia do dziś bywają negowane, nieuznawane i zakłamywane. Wydaje się, iż największą zasługą autora „Księgi szeptów”, a zarazem laureata wielu nagród literackich, jest bezkompromisowe zmierzenie się z problemem wciąż otwartego rozdziału w historii Armenii. Po lekturze powieści czytelnik jeszcze dobitniej uświadamia sobie ciężar gatunkowy nieuregulowanych stosunków politycznych z Turcją, zwłaszcza w sytuacji, gdy wiele państw Europy Zachodniej co roku przypomina i upamiętnia masakrę Ormian we Wschodniej Anatolii.

„Księga szeptów” nie jest jednak księgą historyczną. To raczej opowieść o pokonanych i przez lata przemilczanych utkana niczym najdroższy dywan złożony z indywidualnych historii i pokiereszowanych ludzkich losów. Życie i śmierć w powieści rumuńskiego prozaika nie tworzą przeciwieństw, lecz wpisują się w naturalny bieg wydarzeń, w perspektywę ludzkiego losu. Złożoność i mnogość relacji momentami przytłacza czytelnika. Mieszają się one ze sobą, aż w konsekwencji trudno precyzyjnie oddzielić od siebie wątki historyczne, biograficzne i fabularne. Jednak to życzeniowe oddzielenie i gatunkowa czystość są w tej powieści kompletnie pozbawione znaczenia. W relacji tej bowiem obok bohaterów równie istotne są przedmioty, które składały się na codzienne rytuały tych, którzy zostali zamordowani: mapy, znaczki pocztowe, radio, młynek do kawy. To właśnie w przedmiotach i miejscach, będących niejednokrotnie ostatnimi świadkami dramatycznych wydarzeń, obecna jest jakaś prostota ocierająca się momentami o baśniowość.

Nie dajmy się jednak tej pozornej baśniowości zwieść. Ludobójstwo Ormian w latach 1915-1917 dokonało się naprawdę. Było ono jak wybuch granatu, który trwale naruszył strukturę społeczności ormiańskiej w Turcji, a jej poszczególne szczątki rozrzucił po całym świecie. Ludobójstwo zrodziło też w Ormianach coś, co znają zapewne tylko te społeczności, które kiedykolwiek głęboko odczuły, że ich egzystencja jako całości jest poważnie zagrożona: strach przed zagładą. Obserwując lub doświadczając dziś dramatu uchodźctwa, mamy niekwestionowaną okazję, by zmierzyć się z wielką literaturą: Varujan Vosganian „Księga szeptów”.

Ewelina Tondys