Lilka, czyli Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, polska Safona ze słynnej artystycznej rodziny Kossaków, opuściła Polskę wraz z mężem Stefanem Jerzym Jasnorzewskim (lotnikiem) ponoć z powodu wystawionej 2 września 1939 w Warszawie sztuki „Baby-Dziwa”, w której skarykaturowała Hitlera. Ostatecznie wylądowała w Anglii. Do ojczyzny już nie powróciła.

W czasie wojennej zawieruchy prowadziła zapiski. Nie powstał z nich regularny dziennik, bo nie ma konsekwencji w notatkach. W ciągu tych sześciu lat pojawiały się nieregularnie, czasem nawet pozbawione dat dziennych. Są w nich uciążliwości związane z emigracyjną odyseją, są bolączki związane z nieprzychylnością środowiska, w którym przyszło jej egzystować: Wojskowi nasi wyżsi składają się z drabów złych i głupich, mówi krytycznie. W ogóle dość często wypowiada się ostro i kategorycznie o tym, co (i kto) jej doskwiera. Kto nareszcie odważy się zetrzeć pył głupiej poezji ze skrzydeł lotnika-kata?... - pyta. Skarży się na trudy codzienności, samotność, nerwową atmosferę czasów, w których nawet jej ukochany, niemal jak dziecko pieszczony, Lotek, potrafił być niemiły. Silnie przeżywa tęsknotę za domem, za rodziną. Przygląda się sobie z niepokojem i uwagą, bojąc się nieatrakcyjności. Jest przecież estetką. Kobiecy urok, powab i piękne rzeczy są dla niej bardzo ważne, dają swoiste poczucie bezpieczeństwa. Jedwabne pończochy wdziewane, gdy wokół bombią nieprzytomnie, pozwalają zachować godność w czasie poniżenia i udręki. Także w chorobie, z którą jednak przegrała. Boję się chorych – pisała. Ich szary wygląd był dla niej odstręczający, do końca dbała o siebie.

Ostatnie dwa lata zapisków to czas zmagania się z kobiecą chorobą. W nich niezgoda na nią, bunt, przerażenie. Słabość, ale i siła, bo gdy możesz coś zmienić, idź i zmień – a nie możesz, to idź i bierz przeszkodę.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska zmarła 9 lipca 1945 r. Wojnę szatan spłodził - napisała w jednym z emigracyjnych wierszy-miniatur. Chorobę również. Te ostatnie głosy poetki wydane zostały w ramach „Biblioteki Gazety Wyborczej” przez wydawnictwo Agora. Zapiski z lat wojennych, dotąd w takim kształcie niepublikowane, w jeden tom połączył Rafał Podraza. Wzbogacił je o wiersze Marii, które miały wyjść w tomie wojennym. Dały one materiał ukazujący tę jedną z najbardziej znanych polskich poetek w – jak sądzę – mało dotąd znanym świetle. Dlatego warto sięgnąć po tę książkę. Dodatkowym jej atutem jest doskonała oprawa graficzna. Zachwyca tonacja kolorystyczna, rozplanowanie tekstu, reprodukowane zdjęcia.

Jak informuje wydawca 1% ze sprzedaży książki przekazany zostanie organizacji Kwiat Kobiecości.

Justyna Radomińska