Listopad. Romans historyczny z drugiej połowy XVIII wieku
- Kategoria:
- powieść historyczna
- Wydawnictwo:
- Krakowska Spółdzielnia Wydawnicza
- Data wydania:
- 1923-01-01
- Data 1. wyd. pol.:
- 1923-01-01
- Liczba stron:
- 654
- Czas czytania
- 10 godz. 54 min.
- Język:
- polski
- Tagi:
- Powieść historyczna Polska XIX wiek
"Listopad. Romans historyczny z drugiej połowy wieku XVIII", powieść Henryka Rzewuskiego z 1at konfederacji radomskiej i barskiej, wydana w Petersburgu w latach 1845-46. Zamierzeniem autora było przeciwstawienie dwu środowisk społeczno-kulturalnych - szlachty ziemiańskiej, żyjącej wg dawnego obyczaju, i scudzoziemczałych wielkomiejskich kół dworsko-arystokratycznych. Stąd paralelizm jako zasada kompozycji i wprowadzenie dwóch równorzędnych bohaterów, braci Strawińskich, którzy rozdzieleni w wyniku rozwodu rodziców - otrzymali krańcowo odmienne wychowanie i odmiennie przeżyli pierwszą młodość: Ludwik, absolwent korpusu kadetów w Luneville, ulubieniec europejskich salonów, pnie się po stopniach kariery jako zaufany szef gabinetu królewskiego; Michał, edukowany w konwikcie zakonnym i powiatowej palestrze, dorabia się, pod surowym okiem ojca, pozycji i majątku jako jurysta. W części l, rozgrywającej się na prowincji litewskiej, osią akcji są sprawy prywatne: dramat wzajemnej miłości narzeczonej Michała, pięknej
i cnotliwej Zosi Kunickiej, i Ludwika, szlachetnego, ale przesiąkłego amoralizmem swojej sfery, zakończony uwięzieniem Zosi w stolicy w celu poślubienia wybrańca serca. W części 2 ciężar zainteresowania przenosi się na sprawy publiczne: akcja skupia się wokół nieudanego porwania króla przez barzan w listopadzie 1771. Tragiczny zbieg okoliczności doprowadza do pochwycenia Michała, uczestnika zamachu (historyczny Strawiński nosił inne imię i zdołał ujść pogoni), przez Ludwika, przybyłego na ratunek Stanisława Augusta; kiedy Michał zostaje stracony mimo rozpaczliwych wysiłków brata, doprowadzających do zerwania z królewskim protektorem, Ludwik, nie mogąc znieść hańby mimowolnego bratobójstwa, odbiera sobie życie.
Nietrudno odnaleźć w "Listopadzie" zalety pióra znane z "Pamiątek Soplicy", przede wszystkim barwność opartego na żywej jeszcze tradycji obrazu szlacheckiego obyczaju i mentalności; pojawiły się jednak w utworze także elementy nowe, które zadecydowały o jego miejscu w rozwoju historycznym prozy powieściowej w literaturze polskiej: wyzyskanie osiągnięć literatury światowej (zwłaszcza romansu sentymentalnego i walterskotyzmu), spójność powieściowej już, nie gawędowej, kompozycji, umiejętność konstruowania fikcji literackiej z przykrojonych do jej potrzeb wydarzeń dziejowych, pogłębienie psychologiczne i wzbogacenie środków charakterystyki postaci. Walor artystyczny dzieła, wybitnego w kontekście literatury własnej epoki i do dziś atrakcyjnego czytelniczo, obniża tendencja, tyleż wsteczna, ile natrętnie podkreślana: wykazanie wyższości społecznej i moralnej rodzimego modelu kultury sarmackiej. Anachroniczność i niedwuznaczna wymowa ideologia poglądów autora - wyrażonych też bezpośrednio, szerzej i ogólniej we wstępie i licznych przypiskach — bronionych przez sojuszników spod znaku — koterii petersburskiej, wywołała wystąpienia polemiczne nawet ze strony jej sympatyków (S. Chołoniewski przeciw proponowanemu w powieści wzorowi dewocyjnej religijności), a przede wszystkim z kręgu Gwiazdy (A. Marcinkowski). Utwór został przełożony na kilka języków.