Pierre Tucco-Chala (1924-2015) był francuskim historykiem, znawcą dziejów średniowiecznej Francji, ale również regionalistą, popularyzatorem wiedzy o południu kraju nad Loarą. Pierwsze wydanie tej książki ukazało się w 1979 roku, a jej drugie wydanie dwie dekady później. To wydanie jest wznowieniem książki z 1999 roku i ukazało się w ramach serii Éditions des Régionalismes. W stosunku do pierwszych edycji niewiele tutaj uległo zmianie, zmieniono zapewnie tylko layout i okładkę. Książka broszurowa.

Uzdrowiskowe zalety Pau były znane jeszcze przed narodzinami turystyki na szerszą skalę. Pierwsze wzmianki historyczne o anglosaskich kuracjuszach w tym mieście sięgają drugiej dekady XIX w., ale prawdziwą popularność Pau zyskało w okresie wiktoriańskim. Wtedy właśnie stało się tytułowym „ville anglaise” – „angielskim miastem”, głównie za sprawą niezwykle aktywnych promotorów uzdrowiskowych zalet kurortu tj. dr Alexander Taylor (lekarz),madame Sarah Ellis (rysowniczka, autorka książek). Sukces ośrodka nie byłby zapewne możliwy gdyby nie rozwój XIX-wiecznego upowszechnienia się druku, a zwłaszcza litografii, którą Taylor skrzętnie wykorzystywał, by promować ośrodek w Pirenejach.

W przeciągu kilku dekad Pau stało się synonimem bon tonu, wyznacznikiem prestiżu i wysokiego statusu. Powstałe w tamtym czasie kosmopolityczne miasto było sławne na skalę europejską i ściągało bogaczy z różnych zakątków kontynentu, którzy nierzadko przybywali tam nie w celach leczniczych, ale po to, by się pokazać i dobrze zabawić. Wraz z pojawieniem się zamożnej klienteli jak grzyby po deszczu w kurorcie pojawiali się ludzie najróżniejszych profesji, którzy oferowali jej swoje usługi, m.in. dotyczące gospodarstwa domowego, gastronomii, odzieży, edukacji czy rozrywek. Pracy wówczas nie brakowało, gdyż potrzeby kuracjuszy były niemałe – wiktoriańskie społeczeństwo nie wyobrażało sobie bowiem życia bez wszelkich udogodnień, jakie posiadali w swoich domach.

Pierwszą znaczącą personą, która przybyła do Pau w celu leczenia gruźlicy był brytyjski arystokrata i kolonizator Kanady, Thomas Douglas, 5. hrabia Selkirk. O jego historii związanej z uzdrowiskiem traktuje pierwszy rozdział książki (s. 25-44). Autor prezentuje kulisy pojawienia i śmierci Douglasa w Pau, słusznie zauważając, że był to kamień węgielny pod brytyjskie zainteresowanie Pau jako stacją klimatyczną. Wskazuje również na ogromną rolę towarzyszącego Selkirkowi George’a W. Lefèvre, szkockiego lekarza, który zainicjował zainteresowanie kręgów naukowych klimatem Pau.

Drugi rozdział, dzielący się na 3 chronologiczne podrozdziały (1838-1848, 1848-1870, 1870-1879) został poświęcony osobie następcy Lefèvre’a, doktorowi Alexandrowi Taylorowi (s. 45-99). Na początku Tucoo-Chala opowiada o uzdrowisku w czasach monarchii lipcowej i wiele uwagi skupia na problemie jego popularyzacji. Omówione są okoliczności pojawienia się w Pau Taylora oraz metoda statystyczna, którą wykorzystywał, by udowodnić, że śmiertelność w mieście jest mniejsza niż innych miejscach uchodzących za uzdrowiskowe. Pokazuje również jak wykorzystywano dane historyczne dotyczące chorób tj. epidemia dżumy w średniowieczu, ale i XIX-wiecznych pandemii grypy czy cholery, które tę miejscowość rzeczywiście omijały.

Argumentacja Taylora nie była przyjmowana bezkrytycznie przez świat naukowy. Niektórzy podważali w ogóle sens leczniczych właściwości zmiany klimatu na cieplejszy, ale generalnie nie podważano jego tezy o pozytywnym wpływie kuracji w Pau na zdrowie. Czasy II Cesarstwa stanowiły dla Pau okres największego prosperity. Był to niewątpliwie okres wzrostu popularności uzdrowiska, przybyli goście zostawiali w kurorcie nawet do kilku milionów franków rocznie, a liczba mieszkańców Pau w ciągu dwóch dekad uległa podwojeniu. Wraz ze wzrostem rozgłosu ośrodka środowisko lekarskie zastanawiało się, czy klimat Pau na pewno sprzyja zdrowiu, ponieważ niektórzy z gości na własnej skórze przekonali się, że górski klimat niekoniecznie wywiera korzystny wpływ na kondycję osób chorych na gruźlicę. Wówczas na łamach prasy specjalistycznej zaczęły pojawiać się echa krytyki w stosunku do tez głoszonych przez Taylora, lecz nie umniejszyły one popularności kurortu.

Wojna francusko-pruska (1870-1871) doprowadziła do wstrzymania ruchu turystycznego we Francji. Niepokój wojenny sprawił, że kurort zamarł w tamtym okresie, a część klienteli ewakuowała się z kraju, w którym toczył się konflikt zbrojny. Spadek gości okazał się jednak chwilowy, ponieważ po ustaniu walk Taylor wespół z lokalnymi władzami wznowił intensywną promocję ośrodka.

Pozostałe rozdziały mają nieco inny charakter od dwóch początkowych – trzeci poświęcony został kulisom powstania Parku Beaumont w latach 1876-1879 (s. 100-117),czwarty opowiada o Grand Hôtel Gassion w latach 1867-1880 (s. 117-150),w piątym autor analizuje bilans sezonu turystycznego 1878-1879 (s. 151-205). Praca kończy się próbą ogólnego podsumowania dorobku XIX-wiecznego Pau (s. 206-226). Na końcu zamieszczono posłowie dotyczące przeistoczenia się miasta z „angielskiego” w „amerykańskie” (s. 227-235).

„Pau: ville anglaise” to publikacja popularnonaukowa, opatrzona skromnym aparatem naukowym. Autor w wielu miejscach powołuje się na relacje postaci z epoki i artykuły prasowe, nierzadko bardzo długie. Szkoda, że podawał dokładniejszych odsyłaczy do źródeł, z których korzystał. Praca napisana jest przystępnym językiem. Zawiera kilkanaście ilustracji.

Nie jest to może kompendium wiedzy na temat Pau w XIX-wieku, a raczej zbiór esejów z historii miasta. Temat tego kurortu w naszym piśmiennictwie pozostaje nietknięty, dlatego dla osób chcących dowiedzieć się czegoś więcej o Pau jest to chyba pozycja wyjściowa.

Robert Stasiak

Pierre Tucco-Chala (1924-2015) był francuskim historykiem, znawcą dziejów średniowiecznej Francji, ale również regionalistą, popularyzatorem wiedzy o południu kraju nad Loarą. Pierwsze wydanie tej książki ukazało się w 1979 roku, a jej drugie wydanie dwie dekady później. To wydanie jest wznowieniem książki z 1999 roku i ukazało się w ramach serii Éditions des Régionalismes....