Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Cze­cze­nia – cy­nizm po­li­ty­ków w for­mie kry­sta­licz­nej. Ich mo­ral­ność za­le­ży i od geo­gra­fii. Gdyby Ko­so­wo le­ża­ło dwa ty­sią­ce ki­lo­me­trów dalej na wschód, Milošević mógł­by spo­koj­nie drzeć Al­bań­czy­ków na strzę­py. Jak Jel­cyn Cze­cze­nów. Świat bo­wiem uznał, że Cze­cze­nia to we­wnętrz­na spra­wa Rosji. Chro­nio­na świę­tą su­we­ren­no­ścią. Mię­dzy­na­ro­do­wa in­ge­ren­cja wzbro­nio­na! Cze­cze­nia leży bli­sko Morza Ka­spij­skie­go, skarb­ca ropy, ople­cio­ne­go in­te­re­sa­mi za­chod­nich kon­cer­nów. I prze­cho­dzi przez nią ru­ro­ciąg. Cze­cze­nia leży w Rosji, a Rosja ma atom. Cze­cze­nii więc nie ty­kaj­my. Mo­ral­no­ścią po­pisz­my się w Ko­so­wie. Co ma Ko­so­wo? Wi­no­rośl...

Prak­ty­ki po­li­ty­ków do­wo­dzą, że nie­za­bi­ja­nie to uto­pia.

Można być zwo­len­ni­kiem uto­pii albo zgo­dzić się na świat taki, jaki jest.

Bu­tel­ka to je­dy­ny azyl dla ho­no­ru. "Biez litra nie roz­bie­riosz", w które można scho­wać stałą rej­te­ra­dę, uciecz­kę przed od­wa­gą, po­ni­że­nie... Jest i dru­gie koło ra­tun­ko­we – po­czu­cie hu­mo­ru, umie­jęt­ność śmia­nia się z sie­bie, uspra­wie­dli­wia­nie „do użyt­ku we­wnętrz­ne­go”.

Stół ugina się od za­ką­sek, kró­le­wiąt ro­syj­skiej kuch­ni. Bo z cie­pły­mi da­nia­mi go­rzej. Nie­mal przez wiek ko­mu­nizm kar­mił to­wa­rzy­szy wy­łącz­nie w sto­łów­kach, prze­ko­nu­jąc to­wa­rzysz­ki o wyż­szo­ści prac spo­łecz­nych nad pra­ca­mi ku­chen­ny­mi. Prze­ko­nał; przez nie­mal dzie­sięć lat nie udało mi się tra­fić na ka­wa­łek mięk­kie­go i smacz­ne­go mięsa.

Wódka czy­sta pro­duk­cji firmy Kri­stal to naj­lep­sza wódka na kuli ziem­skiej. Wodę do jej pro­duk­cji zmięk­cza się za po­mo­cą mleka w prosz­ku i in­nych cudów. Nie ma za­pa­chu, nie ma „fuzla”, nie boli po niej głowa. Ale jeśli ktoś za­py­ta, dla­cze­go lubię Rosję, oczy­wi­ście od­po­wiem, że ra­czej z po­wo­du śle­dzi.

Dobro i Zło zbyt czę­sto za­mie­nia­ły się miej­sca­mi pod­czas so­wiec­kiej lek­cji wy­cho­wa­nia. Teraz Rosja po­szu­ku­je nowej mo­ral­no­ści.

Po­szu­ku­je, błą­dząc wśród po­go­rze­lisk tra­dy­cji, de­mo­bi­lu hi­sto­rii i od­pry­sków Dzie­się­cior­ga Przy­ka­zań.

Normalno oznacza często coś dokładnie przeciwnego, ale nie do wypowiedzenia: fatalnie, koszmarnie, źle. Rosjanin się prędzej w łokieć ugryzie, niż przyzna do kaca, depresji, zmęczenia, głodu, złego samopoczucia... Wypowiedziane - "staje się ciałem". Przemilczane - nie istnieje.

Co robi każda inna spo­łecz­ność, któ­rej nie płaci się re­gu­lar­nie za pracę? Bun­tu­je się. A Ro­sja­nin? Po­kor­nie kopie ziem­nia­ki na swo­jej dział­ce, którą od wła­dzy ra­dziec­kiej lat sie­dem­dzie­sią­tych otrzy­mał w wy­mia­rze 600 me­trów kwa­dra­to­wych na ro­dzi­nę. Liczy worki z ka­pu­stą i mar­chwią i gdy star­czy mu sił (bo oprócz tego prze­cież jesz­cze pra­cu­je jako urzęd­nik, na­uczy­ciel czy le­karz), obej­rzy wie­czo­rem w te­le­wi­zji ko­lej­ną „operę my­dla­ną” z pre­mie­ra­mi, pre­zy­den­ta­mi oraz całą resz­tą bli­ską mu mniej wię­cej tak, jak resz­cie świa­ta bo­ha­te­ro­wie "Dy­na­stii".

Czy pa­trio­tyzm to pies przy­wią­za­ny – jak do budy – do ob­sza­ru geo­gra­ficz­ne­go, na któ­rym przy­szło nam się uro­dzić? Czy też zbiór wpa­ja­nych nam od dziec­ka pew­ni­ków hi­sto­rycz­nych, które po we­ry­fi­ka­cji w róż­nych bi­blio­te­kach świa­ta stają się wąt­pli­we? A może jest to jad są­czo­ny nam przez wieki w uszy przez wład­ców, dla któ­rych jest on ko­niecz­ny jako pa­ra­wan, bo poza tym slo­ga­nem nic in­ne­go do ofe­ro­wa­nia nie mają?

Bo naj­praw­dziw­sza ro­syj­ska cho­ro­ba to po­wszech­na gra­bież mie­nia pań­stwo­we­go. Każda „wła­dza” przede wszyst­kim krad­nie (choć­by – na co jest wiele do­wo­dów – i po­kaź­ną część kre­dy­tów przy­zna­wa­nych przez Mię­dzy­na­ro­do­wy Fun­dusz Wa­lu­to­wy), a przy oka­zji, dla utrzy­ma­nia się u wła­dzy, coś tam za­ła­twia dla pod­da­nych. Gdzie in­dziej od­wrot­nie: naj­pierw jed­nak obo­wią­zek, potem przy­jem­ność.

Ciemnogród to kategoria nie geograficzna, a umysłowa.

Matrioszka już się nie uśmiecha. Puszka Pandory szeroko otwarta...

Dzi­siej­sze Ta­tia­ny, Swie­tła­ny i Nadie, zmę­czo­ne zmę­cze­niem matek i babek, z ro­dza­ju mę­skie­go sza­nu­ją przede wszyst­kim port­fel. I obo­jęt­na jest im na ogół jego mo­ral­na za­war­tość, czy pie­nią­dze po­cho­dzą z pracy, czy z kra­dzie­ży...

In­dy­fe­rent­ność mo­ral­na jest jak ozię­błość płcio­wa: czło­wiek tym do­tknię­ty nie poj­mu­je, o co innym cho­dzi. Ukradł?! No to co? Wszy­scy krad­ną...

Czło­wiek w mun­du­rze to od­ręb­na ka­te­go­ria praw­na. Jeśli nawet nikła część ro­syj­skie­go wy­mia­ru spra­wie­dli­wo­ści zde­cy­du­je się na uka­ra­nie go, to przed­sta­wi­cie­le resz­ty zni­we­czą ten trud.

Pie­rie­stroj­ka star­to­wa­ła w lep­szą przy­szłość z ae­ro­dro­mu czy­ste­go ide­olo­gicz­nie: wia­do­mo było, co złe.
A teraz nic nie wia­do­mo.
Po­przew­ra­ca­no wszyst­kie dro­go­wska­zy, nad pań­stwem unosi się pie­rze słów, a wszyst­kich ich nie star­czy na małą po­dusz­kę do­bre­go losu dla zwy­kłe­go czło­wie­ka.

De­mo­kra­cja wy­ma­ga zgody spo­łecz­nej na życie w ra­mach prawa. Do tego naj­pierw trze­ba po­znać to prawo, a potem bez­względ­nie się do niego sto­so­wać. Gim­na­sty­ka psy­chi­ki spo­łe­czeństw to ak­tyw­ne prze­cho­dze­nie przez roz­ma­ite fazy roz­wo­ju pań­stwo­wo­ści. Do de­mo­kra­cji do­cho­dzi się i przez li­be­rum veto, i przez jego od­rzu­ce­nie. Przez zbu­rze­nie Ba­sty­lii i gi­lo­ty­nę, ale też i przez De­kla­ra­cję Praw Czło­wie­ka.

Co zna­czy le­ni­wa, nie­spiesz­na, za­mknię­ta we wzru­sze­niu ra­mion re­ak­cja Ro­sjan na rze­czy­wi­stość? Na pre­zy­den­ta, który po pi­ja­ne­mu siu­sia na koło sa­mo­lo­tu pre­zy­denc­kie­go w Ame­ry­ce albo za­ta­cza­jąc się – na oczach ca­łe­go świa­ta – „dy­ry­gu­je” or­kie­strą w Ber­li­nie czy też pu­blicz­nie obie­cu­je ła­pów­kę po­słom Dumy; na nie­wy­pła­ca­ne la­ta­mi pen­sje; na synów bez­sen­sow­nie za­bi­ja­nych w Afga­ni­sta­nie, Ta­dży­ki­sta­nie czy Cze­cze­nii? Śmiech i łzy u sie­bie „w kuch­ni”, ko­lej­ny łyk wódki i nos ża­ło­śnie wy­cie­ra­ny w ło­kieć.

A praw­dzi­wa współ­cze­sna ma­triosz­ka to od góry ruska we­so­ła baba z nieco skrzy­wio­nym uśmie­chem, a od dołu – pusz­ka Pan­do­ry – same nie­szczę­ścia. Im dłu­żej się jej przy­glą­dam, tym smut­niej­szą ją widzę, i bar­dziej cier­pią­cą, ale prze­cież za­wsze z uśmie­chem, bo to jest ruska, we­so­ła, choć nie­szczę­sna ma­triosz­ka. Taka Matrioszka-Pandrioszka...

Gdzie in­dziej, w innym świe­cie, ma­wia­ją: nie­szczę­ścia cho­dzą pa­ra­mi. A w Rosji ina­czej, w Rosji wie­dzą, że "pri­szła bieda, ro­skry­waj wo­ro­ta... "– przy­szło jedno nie­szczę­ście, sze­ro­ko otwórz drzwi innym, bo tu nie­szczę­ścia cho­dzą sta­da­mi, tu każdy ma swoją pry­wat­ną pu­szecz­kę Pan­do­ry...

Nawet ro­syj­ski ter­ro­ryzm był walką garst­ki in­te­lek­tu­ali­stów z ab­so­lu­ty­zmem – przy mil­cze­niu ludu. Ludu, dla któ­re­go sprze­ciw po­zo­stał prze­stęp­stwem, a nie pra­wem. Ludu, któ­re­go so­li­dar­ność nie po­tra­fi się prze­drzeć przez stepy, góry i morza. A bez so­li­dar­no­ści nie ma twór­cze­go buntu. I bę­dzie się ten lud – po­ka­wał­ko­wa­ny – wił w kon­wul­sjach ko­lej­nej biedy fun­do­wa­nej przez ko­lej­ne­go wład­cę.

Naj­więk­szy „de­fi­cyt” na­ro­du ro­syj­skie­go to świa­do­mość spo­łecz­na. Śladu tego, co Po­la­ków mo­bi­li­zo­wa­ło w Po­zna­niu, Ra­do­miu, Lu­bli­nie, Kiel­cach, Szcze­ci­nie i Gdań­sku. Co Wę­grów pchnę­ło do buntu w pięć­dzie­sią­tym szó­stym czy Cze­chów w sześć­dzie­sią­tym ósmym... A nawet i zdy­scy­pli­no­wa­nych Niem­ców w pięć­dzie­sią­tym trze­cim. Czy krwa­wo stłu­mio­ny w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych po­chód w No­wo­czer­ka­sku może słu­żyć za li­stek fi­go­wy ro­syj­skiej po­ko­ry?

Ot, i dusza ro­syj­ska... Ta jej część, która tak draż­ni, która zmu­sza do bez­sil­ne­go opusz­cze­nia rąk: „wy­bacz” – w po­cho­dzie ku trum­nie po­tra­fią, lecz tym samym zwar­tym tłu­mem, tak samo do­bro­wol­nie, sa­mo­rzut­nie wyjść na ma­ni­fe­sta­cję nie po­tra­fią.

Pro­ces ro­syj­skiej de­gren­go­la­dy za­koń­czy się albo wtedy, gdy Rosja wresz­cie wy­bie­rze sobie po­rząd­ne­go przy­wód­cę, albo gdy się jako mo­loch roz­wa­li.

Czy to pierw­sze zdąży na­stą­pić przed tym dru­gim?

Gdyby nie te prze­strze­nie, gdyby nie te mi­lio­ny – naród mógł­by okrzep­nąć. Chcieć. Żądać. Lecz w Rosji wszyst­ko roz­pły­wa się w tych mi­lio­nach ki­lo­me­trów i dusz... „Mi­lio­ny rąk, ty­sią­ce rąk” trzy­ma­ją się tych prze­strze­ni od wie­ków jak pi­ja­ni płotu. WIEL­KA ROSJA – od­wiecz­ne za­chły­śnię­cie się i uwiel­bie­nie. Płot się chwie­je. Zaraz runie. A oni pod nim... Ale stoją i krzy­czą: Wiel­ka Rosja, Wiel­ka Rosja. Potem: Wiel­ki Zwią­zek Ra­dziec­ki. I znów: Wiel­ka Rosja!

Stu­diu­ją­cy te­atro­lo­gię w Mo­skwie Nie­miec Georg mówi: „Do głowy by mi nie przy­szło po­wie­dzieć: je­stem dumny, że je­stem Niem­cem. Miesz­kam w Mo­na­chium w dziel­ni­cy, w któ­rej żyje wielu cu­dzo­ziem­ców, i nikt z nich nie mówi: je­stem dumny, bo je­stem Wło­chem czy Fran­cu­zem... Czy miej­sce uro­dze­nia to powód do dumy? Do wy­jąt­ko­wo­ści?”.

Wiel­ka [Rosja] – w za­fał­szo­wa­nej eg­ze­ge­zie hi­sto­rii, w ima­gi­na­cji i nie­wie­dzy. Toł­stoj! Do­sto­jew­ski! Cze­chow! Pusz­kin! Czaj­kow­ski!... A Go­ethe, Schil­ler, Mo­zart, Bach, Beetho­ven... A jakże małe przy Rosji są Niem­cy, czy – cóż za po­rów­na­nie! – Au­stria! O Ko­per­ni­ku czy Cho­pi­nie przez skrom­ność nie wspo­mnę...

Wol­ność (...) mogą dać tylko pie­nią­dze. Bły­ska­wicz­nie za­ję­ły oswo­bo­dzo­ną od mark­si­zmu, le­ni­ni­zmu, ko­mu­ni­zmu i so­cja­li­zmu prze­strzeń, sta­jąc się ide­olo­gią. To­tal­ną jak po­przed­nia. Ale bar­dziej sku­tecz­ną: nie tylko uwal­nia­ją­cą od stra­chu, ale jesz­cze po­zwa­la­ją­cą go siać, zbli­ża­ją­cą do wła­dzy naj­wyż­szej. Przed­tem jed­nost­ka kur­czy­ła się na widok rzą­do­wej czaj­ki czy wołgi. Teraz pło­szy ją jesz­cze i ma­fij­ny mer­ce­des lub jeep. Zna­czą jedno: prze­moc. Razem ko­czu­ją w stra­tos­fe­rze wła­dzy. Łączą się z nią. Są jed­nym.

Bywa, że jed­nost­ka (...) rzuca ka­mień: słowo. A ka­mień spada i jed­nost­kę za­bi­ja.

W 1999 roku – od czerw­ca tylko – na te­re­nie Wspól­no­ty Nie­pod­le­głych Państw za­bi­to pię­ciu dzien­ni­ka­rzy.

W 1998 roku je­de­na­stu.

W 1997 roku czter­na­stu.

Wcze­śniej­sza sta­ty­sty­ka jest nie­do­kład­na, to zna­czy dzien­ni­karz zgi­nął, ale czy na polu chwa­ły, z ka­me­rą fil­mo­wą lub no­tat­ni­kiem, pod­czas wojny cze­czeń­skiej, ta­dżyc­kiej, ab­cha­skiej, czy od nie­przy­pad­ko­wej kuli – któż to wie?

W ZSRR czło­wiek w mun­du­rze był nie­omyl­ny. Nic się nie zmie­ni­ło i w Fe­de­ra­cji Ro­syj­skiej. Nie­przy­pad­ko­wo i mi­ni­ster spra­wie­dli­wo­ści, i pro­ku­ra­tor noszą tu mun­du­ry. Re­sort spra­wie­dli­wo­ści za­li­cza się tym samym, choć nie wprost, do tzw. re­sor­tów si­ło­wych.