Potem postanowiłam zostać pisarką i zaczęłam się błąkać po forach literackich, analizatorniach i blogach książkowych. Wtedy dotarło do mnie istnienie stopki wydawniczej – mniej więcej w tym momencie, gdy po raz pierwszy przyglądałam się dyskusji pod hasłem „jaki redaktor to przepuścił”.

Przez pewien czas pławiłam się w tego typu dywagacjach. Z innymi aspirującymi pisarzami pochylałam się nad każdą rzeczą, która naszym – nieraz wcale nieskromnym zdaniem – winna być poprawiona, którą należało autorowi wybić z głowy, polecić do uzupełnienia czy też przesunięcia w inne miejsce. Osobną sprawą stało się namiętne wyłapywanie literówek, spacji przed znakami interpunkcyjnymi i nadmiarowych kropek, ale też zbędnych zaimków czy – dla równowagi – niedookreślonych, zagubionych podmiotów.

„Gdzie była redakcja?” – pytałam z innymi i niemal czułam, jak unoszą mi się ręce w geście rozpaczy tudzież desperacji.

Redakcja w pewnym momencie stała się dla mnie instytucją odpowiedzialną za wszystko. Mającą obowiązek posiadania całej ludzkiej wiedzy, a przynajmniej o tych sprawach, o których przypadkiem i ja coś wiem, bo jeśli nie wiem, to zwyczajnie ufam treści zawartej w książce. Prawda? O tym jednak pomyślałam nieco później. Najpierw przeszłam jeszcze etap panicznego lęku przed jakimkolwiek kontaktem z redaktorem – byłam wręcz modelowym przykładem autora z bolesnym nerwem, o jakim wspomniała dwa miesiące temu Agnieszka Hałas w swoim felietonie Praszczęta z czekoladą, a jednocześnie czułam powinność walki o swój tekst, o swoje wypieszczone frazy, przemyślne konstrukcje i nawiązania. A jak tu walczyć z kimś, kto z definicji jest mądrzejszy, bo jest przecież redaktorem? Pozostaje bieganie w kółko i krzyk. Na moje – uwaga spoiler – nieprawidłowe postrzeganie tego, co dzieje się za wydawniczymi kulisami, nie pomagały wyczytane w czeluściach Internetu mądrości, że redaktor jest od tego, żeby to, co autor napisze, w ogóle dało się czytać.

Kiedy więc okazało się, że przede mną debiut książkowy, cieszyłam się nieprzytomnie, a jednocześnie szykowałam na wojnę, do której nota bene powinien mnie był przygotować czas spędzony na forach literackich pod pręgierzem nieubłaganej krytyki współużytkowników, a jednak wcale nie przygotował. Byłam przerażona i niemal gotowa oddać wszystko walkowerem – włącznie z wydaniem – tyle że już nie było jak. Umowa podpisana, krewni i znajomi królika powiadomieni i oczekujący – znalazłam się pod ścianą. Mogłam się tylko odwrócić i stawić czoło redakcji.

Tak więc zrobiłam. I teraz mogę dość precyzyjnie odpowiedzieć na postawione w tytule pytanie.

Redakcja jest pierwszym wspólnym dla autora i wydawnictwa etapem procesu wydawniczego.

Jeśli nadesłany tekst uzyska pozytywne opinie recenzentów wewnętrznych, wpasuje się w aktualną linię wydawniczą i zespół uzna, że warto poświęcić mu czas i środki, czyli – innymi słowy – zdecyduje się na inwestycję w autora i jego dzieło, rzeczone dzieło trafia w ręce redaktora.

Idealna sytuacja wygląda tak, że redaktor ma czas na to, by najpierw przeczytać całość, a dopiero potem, czytając ponownie, nanosić uwagi. Dlaczego? Dlatego, że pierwsza redakcja służy wyłapaniu niejasności fabularnych, niespójnych zachowań bohaterów i tym podobnych spraw. Może się więc zdarzyć, że coś wyglądającego dziwnie po jakimś czasie zostaje wyjaśnione, służy czemuś w fabule i uwaga redaktora traci sens.

Zwykle jednak z braku czasu redaktor od razu wraz z pierwszym czytaniem nanosi swoje spostrzeżenia i nie znaczy to, że pracuje gorzej. Oczywiście poza odnoszeniem się do kwestii fabularnych – tu mogą na przykład paść sugestie rozszerzenia sceny, dookreślenia tła wydarzeń, poprawienia opisu – zaznacza też błędy stylistyczne, ujednolica styl autora, a nawet, jeśli jest taka potrzeba, poprawia błędy ortograficzne i interpunkcyjne.

Taki wstępnie opracowany tekst wraca do autora i następuje moment, kiedy musi on zmierzyć się z cudzym spojrzeniem na swoje dzieło i (jak było w moim przypadku) i nie umrzeć z zażenowania z powodu liczby poprawek w pliku.

W tym miejscu powiem, że autor ma niezbywalne prawo zadawać każdą liczbę pytań dotyczących uwag, ma prawo – a nawet powinność – wyjaśniać, co chciał w tekście powiedzieć, dlaczego użył zanegowanego przez redaktora wyrażenia i ma prawo nie zgodzić się na proponowaną zmianę. Powinien tylko pamiętać, że rolą redaktora jest czynić tekst lepszym i że uwagi redakcyjne nie mają na celu pokazania autorowi, jak to ów autor nic nie wie, życia nie zna i w ogóle głupoty pisze. Redaktor to wsparcie, trzeźwe oko, które widzi tekst takim, jakim jest, a nie jego wyidealizowaną wersję żyjącą w głowie autora. Nie ma też do tekstu stosunku emocjonalnego, łatwo mu ciąć i wymieniać poszczególne elementy. Przede wszystkim zaś interesuje go tekst i tylko tekst, nie autor. Mam na myśli, że nie komentuje on autora, nie ocenia go. Pracuje z jego wytworem po to, by wytwór ten trafił do odbiorców w stanie tak bliskim ideału, jak się da. I najlepsze, co można dla tekstu zrobić, to traktować redaktora jak członka drużyny i uwierzyć w jego pozytywne intencje, bo takie właśnie są.

Dla mnie – po pierwszych chwilach przerażenia i wstydu – ten etap jest uskrzydlający. Pojawia się ktoś, z kim mogę rozbierać na części pierwsze każde zdanie, na kim mogę sprawdzać swoje umiejętności przekazywania konkretnych wrażeń i treści, z kim mogę się zastanawiać, co byłoby w stanie zgnieść ciało ludzkie na papkę… Choć tym ostatnim najprawdopodobniej nie powinnam się chwalić. Praca z redaktorem to wspaniała gimnastyka umysłu, ćwiczenie wyobraźni. A moment, w którym wreszcie ustalacie, że już, koniec, wszystko, co mogło być zrobione, zostało zrobione, daje – przynajmniej mnie – podobną euforię, jaką przeżywam, gdy skończę pisać tekst.

Wracając zaś do kwestii technicznych: po pierwszej redakcji następuje druga. Tu już redaktor skupia się znacznie bardziej na formie niż na treści. Choć już w pierwszym etapie zaznacza pewne kwestie językowe, zwykle przy drugim czytaniu dostrzega znacznie więcej mniejszych i większych błędów stylistycznych, gramatycznych i innych tego typu. To dlatego, że ogarnąwszy treść, ma wolne pole do pochylenia się nad samym sposobem pisania.

Dwie tury redakcji to niezbędne minimum, ale nieraz zdarza się ich więcej – wszystko zależy od czasu, jaki wydawnictwo może na to poświęcić, ale też od tego, jak potoczy się współpraca między autorem a redaktorem.

Oczywiście bywa i tak, że współpraca nie idzie i redakcja faktycznie zaczyna przypominać wojnę. Na przykład ze względu na niezgodność charakterów. Albo dlatego, że wizje autorska i redaktorska dotyczące ostatecznej wersji powieści są całkiem różne. Redaktor nie powinien zapominać, że to nie jego powieść. Jedna z moich zaprzyjaźnionych redaktorek powiedziała mi kiedyś, że na zajęciach z edycji tekstu wkładano im do głów, że redaktor powinien być całkowicie przezroczysty. Nie może kształtować stylu, zmieniać wydźwięku – powinien się dostosować do autora. Nie powinien też sam zapominać, że nie jest nieomylny i że ma do pomyłek i niewiedzy prawo. I że autor może wiedzieć więcej od niego, bo wykorzystuje swoje pasje albo zwyczajnie odrobił zadanie domowe z riserczu. Jeśli autor zaczyna odczuwać dyskomfort podczas kontaktów z redaktorem, ma poczucie, że proponowane zmiany nie służą tekstowi, zawsze może rozważyć zmianę redaktora. Czy wydawnictwo takiej zmianie przyklaśnie, to już zależy od podejścia, ale też od innych czynników – głównie czasu i pieniędzy, które niestety ciągle są zmorą rynku książkowego. Z kolei czy autor zdecyduje się na taką prośbę, zależy od tego, jak pewnie się czuje. Czasem może uznać, że taka prośba zaszufladkuje go w wydawnictwie jako osobę roszczeniową, z którą nie warto współpracować w przyszłości.

Kiedy redaktor może już odpocząć (czytaj: zająć się pracą nad kolejną książką), przychodzi pora na korektora. Jego zadaniem jest dostrzec wszystkie te miejsca, które redaktorowi umknęły. Na tym etapie bardzo rzadko pojawiają się sugestie większych zmian, a najgorsze, co może się na nim przytrafić, to moim zdaniem hiperpoprawność, która potrafi zabić styl autora i przerobić tekst literacki w wypracowanie szkolne oraz poprawianie pojedynczych zdań, jakby były odrębną całością, nie zaś częścią akapitu. W swoich doświadczeniach obserwowałam pojawianie się powtórzeń właśnie podczas korekty. I znowu: dopóki to, czego życzy sobie autor, nie stoi w jawnej sprzeczności z zasadami języka polskiego (w specjalnych sytuacjach nawet błędy mają rację bytu – jeśli na przykład wypowiada się bohater mówiący niepoprawnie), nie musi się on bezwzględnie godzić na proponowane zmiany.

Co ważne, zarówno na etapie redakcji, jak i korekty autor musi być informowany o każdej proponowanej zmianie i każdą musi zaakceptować. Nie powinno się zdarzać, że pod poprawkami znika autorski oryginał. Dlatego praca zawsze odbywa się w trybie rejestrowania zmian.

Po korekcie tekst trafia do składu. Składacz dba o to, by tekst się nie rozłaził, by przerwy między wyrazami były podobnej długości, musi znać zasady dzielenia wyrazów. To on odpowiada za stronę wizualną, a więc za pierwsze wrażenie, jakie zrobi książka na otwierającym ją czytelniku.

Wersja poskładowa jest sprawdzana raz jeszcze – ostatnie drobne błędy, jak nadmiarowe kropki czy spacje przed znakami interpunkcyjnymi, mają szansę zniknąć na tym etapie.

Moment wydania jest coraz bliżej, a do szczęścia brakuje jedynie okładki. Prace nad nią zwykle przebiegają równolegle z pozostałymi. Bywa różnie – autorzy mają większy lub mniejszy wpływ na to, co się na niej pojawi; wspaniale, jeśli grafik zna treść książki, bo czytał albo chociaż mu ją streszczono. Bywa jednak i tak, że dostaje jedynie ogólne wytyczne. Ja na przykład zostałam poproszona o podanie opisu głównej bohaterki – z mojego punktu widzenia wyróżniające ją cechy zewnętrzne to jasny warkocz i zielone oczy. Cała reszta to wyobraźnia twórcy ilustracji okładkowej.

W chwili, gdy mamy już wszystkie elementy, książkę można posłać do drukarni. Nieco później czytelnik dostanie do rąk finalny produkt, nad którym pracowało kilka różnych osób, a między nimi jest autor. Jego rola w procesie wydawniczym bynajmniej nie ogranicza się do napisania powieści, a w sprawach dotyczących poprawek zdanie autora jest ostateczne.

Zdecydowanie nie należy zrzucać wszystkiego, co nam się w czytanej książce nie podoba, na redakcję. Wszystkie niedociągnięcia, błędy (czy to obiektywne, czy wynikające z subiektywnego odbioru czytelnika) i nietrafione wybory są wynikiem wspólnych decyzji. Pozostając w pełni władz umysłowych, oświadczam niniejszym, że za istnienie takowych w „Zatopić »Niezatapialną«”, odpowiedzialna jestem ja.

Na koniec, korzystając z okazji, pragnę się podzielić pewnym faktem ze wszystkimi, którzy – jak ja kiedyś – uważają, że drzewiej bywało lepiej, literówki się nie zdarzały, a ewentualne pomyłki poprawiane były w erracie. Otóż nie. Wracam sobie od czasu do czasu choćby do starego wydania „Trzech muszkieterów” i widzę rzeczy, których dawniej nie widziałam – zmienione lub pominięte słowa, przecinki w dziwnych miejscach, brak znaków diakrytycznych. Widzę je, bo świadomie szukając błędów, zepsułam sobie mózg, który kiedyś po prostu nie zwracał uwagi na drobiazgi, uzupełniając i poprawiając co trzeba na bieżąco, na podstawie wcześniejszych doświadczeń i delektując się tym, co najważniejsze – historią.

---

Anna Hrycyszyn - rocznik 1978, gliwiczanka, z wykształcenia tyflopedagog. Szczur lądowy beznadziejnie zakochany w morzach, statkach i okrętach, a do tego wielbicielka rewolucji przemysłowej i architektury obronnej. Echa tych fascynacji pojawiają się w jej tekstach. Przygodę z pisaniem rozpoczęła od publikacji w drugim tomie „Fantazji Zielonogórskich”.