W swoich rozważaniach duży nacisk kładę na związek między własnością a władzą polityczną”.

Dzieje Rosji nie przestają fascynować historyków i wszystkich interesujących się historią. Poprzez swoją kulturową odmienność, poprzez niezwykle rozległe terytorium, poprzez niesamowite dzieje carów Rosja jawi się jako państwo niezwykłe. Tymczasem w średniowieczu nic nie zwiastowało jej przyszłej potęgi. Z całą pewnością natomiast nikt nie mógł wówczas przewidzieć, że to właśnie Księstwo Moskiewskie rozpocznie proces zbierania ziem ruskich i stanie się politycznym centrum państwowości.

Jaka zatem była owa słynna Rosja carów? W jaki sposób powstała? Dlaczego tak bardzo różniła się od innych państw europejskich? Na te i wiele innych pytań odpowiada profesor Richard Pipes w swojej kanonicznej już pracy pod tytułem „Rosja carów”. Nakładem wydawnictwa Bellona w 2022 roku ukazało się nowe wydanie tej publikacji. Miejmy nadzieję, że zostanie wydana na nowo cała trylogia. Wszystkie książki Pipesa to już tak naprawdę klasyka historii. Czy zatem można w ogóle napisać recenzję „Rosji carów”?

Zwracam uwagę na bardzo ważną rzecz: recenzowany tytuł nie jest klasycznym podręcznikiem do historii Rosji. W każdym razie ja go tak nie odbieram. Autor miał o wiele większe ambicje – napisać historiozoficzne dzieło, które wytłumaczyłoby specyfikę rosyjskiego państwa, przede wszystkim zachodniemu czytelnikowi. Stworzył więc tak naprawdę niezwykle erudycyjny esej opisujący procesy zachodzące w Imperium Rosyjskim od jego początków aż do jego upadku.

Książka składa się z trzech głównych części. Pierwsza z nich poświęcona jest państwu. Amerykański historyk stara się dać odpowiedź na pytanie o genezę państwa patrymonialnego w Rosji. Warto wspomnieć, że Pipes w swojej pracy uwzględnia też środowisko geograficzne i jego znaczenie. Zasadnicze rozważania zaczyna od charakterystyki państwa normańskiego. Dlaczego doszło do jego upadku? Czy na Rusi dzielnicowej panował system feudalny? Wreszcie pojawia się kwestia najważniejsza – podbój mongolski. Według autora wydarzenie to miało niebagatelny wpływ na historię Rosji. Uważa on, że specyficzny charakter władzy mongolskiej był niejako wzorcem dla późniejszej władzy carskiej.

Czy jednak ktoś mógł przypuszczać, że to właśnie Moskwa stanie się nowym ośrodkiem państwa? Wszak nie było to najpotężniejsze księstwo, ani najbogatsze. Jednak to jego władcy byli najbardziej przebiegli i sprawni politycznie. Można powiedzieć, że ekspansja Moskwy zapoczątkowała budowę Imperium Rosyjskiego.

Druga część poświęcona jest społeczeństwu. Właśnie tutaj autor szuka typowo rosyjskich procesów, które świadczyły o odrębności mentalnej i kulturowej Rosji. Opisuje rozwarstwienie społeczne, ale także życie codzienne chłopów i ich mentalność. Pisze o państwie bez burżuazji. Duży nacisk kładzie na Cerkiew, która od zawsze pozostawała na usługach państwa. Wskazuje, że na zachodzie było zupełnie inaczej. Tam Kościół, na czele z papieżem, bronił swej niezależności i potrafił przeciwstawić się władzy świeckiej. W Rosji zaś przeciwnie – Cerkiew popierała silną władzę cara, albowiem była od niego zupełnie zależna. Duchowieństwo zaś było słabo wykształcone i niezdolne do zbudowania silnego Kościoła. Zdaniem Pipesa właśnie dlatego Cerkiew nie protestowała przeciwko słynnym reformom Piotra I, który ostatecznie ją sobie podporządkował.

Ostatni fragment publikacji został poświęcony inteligencji i jej wystąpieniom przeciw państwu. Jednak tutaj również dała o sobie znać rosyjska specyfika. Dlatego Rosja – zamiast w stronę demokracji – poszła w kierunku państwa policyjnego. Państwa policyjnego, którego funkcjonowanie do perfekcji doprowadzili bolszewicy. Ale to już temat na zupełnie inną opowieść. Pozostaje czekać, aż Bellona wyda dwa kolejne tomy. Trylogia rosyjska Richarda Pipesa to dzieło kanoniczne. Sięgnijcie po „Rosję carów” i razem z autorem postarajcie się zrozumieć rosyjską duszę.

Wojciech Sobański