Stan wojenny był bez wątpienia jednym z najbardziej dramatycznych wydarzeń w najnowszej historii Polski. Komunistyczna władza otwarcie wystąpiła przeciw własnemu Narodowi. Wyprowadzając na ulice wojsko i czołgi pokazała, że nie cofnie się przed niczym, aby utrzymać władzę. Dlaczego więc współcześnie tak wielu Polaków uważa stan wojenny nie za komunistyczną zbrodnię, a jedynie za „mniejsze zło”? Dlaczego propaganda uprawiana przez Jaruzelskiego trwa w pamięci społecznej do dziś? Wreszcie pytania najważniejsze: co Polacy tak naprawdę wiedzą o stanie wojennym? Jaka była geneza jego wprowadzenia? Jak przebiegał? Jakie skutki – krótko i długofalowe – przyniósł? Na te i wiele innych pytań odpowiada znakomita publikacja Andrzeja Paczkowskiego pod tytułem „Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny, czyli kontrrewolucja generałów”. Jej kolejne już wydanie ukazało się nakładem wydawnictwa Wielka Litera w 40. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego. Jestem pewien, że autora nie trzeba szerzej przedstawiać. Profesor Paczkowski jest jednym z najbardziej znanych polskich historyków, autorem licznych książek i opracowań.

Już na wstępie powiem, iż jego opracowanie dotyczące stanu wojennego uważam za dzieło kompletne. To prawdziwe kompendium wiedzy, napisane z wielką erudycją i wyczuciem tematu. Autor umiejętnie połączył historyczny przekaz z żywą narracją, dzięki czemu jego książka ma szansę trafić do szerokiego grona odbiorców. Ponieważ podstawą tego wydania jest zagraniczna edycja, stąd ramy czasowe pracy zostały poszerzone. Jest to trafny zabieg. Dzięki niemu czytelnik spogląda na stan wojenny z w szerszej perspektywie – ostatniej dekady komunistycznej Polski.

Recenzowana publikacja składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich profesor Paczkowski zastanawia się, dlaczego Polska? Dlaczego to właśnie Polska była najsłabszym ogniwem w komunistycznym bloku? Dlaczego właśnie w naszym kraju miała miejsce rewolucja „Solidarności”? Autor daje dwie główne odpowiedzi na te pytania. Po pierwsze zauważa silną pozycję Kościoła katolickiego, z którym utożsamiała się zdecydowana większość Polaków. Nawet niewierzący uznawali społeczny i moralny autorytet Kościoła. Stojący na jego czele prymas Wyszyński był zaś nie tylko wybitnym biskupem, lecz także prawdziwym mężem stanu. Drugą polską specyfiką było istnienie indywidualnego rolnictwa i drobnej przedsiębiorczości. Była to rzecz nie do przecenienia.

Po karnawale „Solidarności” komuniści znaleźli się w sytuacji bez wyjścia. Musieli pokazać, że panują nad sytuacją. Stąd też nastąpiło uderzenie. Jego przebieg został zrekonstruowany z kronikarską wręcz precyzją. Jak wyglądały ostatnie dni przed? W jaki sposób powstała niesławna Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego? Kto tak naprawdę sprawował władzę w kraju w czasie trwania stanu wojennego? Wbrew pozorom odpowiedź na te i podobne pytania nie jest wcale taka oczywista. Kolejna część została poświęcona na opisanie oporu społecznego, który jednak nie był aż tak silny. Można powtórzyć za autorem, że strony przeszły do wojny pozycyjnej. Ważną rolę odgrywał po raz kolejny Kościół, który wchodził w rolę pośrednika między władzą a „Solidarnością”. Książka nie kończy się wraz z zakończeniem stanu wojennego. Andrzej Paczkowski doprowadza narrację do obrad Okrągłego Stołu i rozpadu komunistycznego imperium.

„Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny, czyli kontrrewolucja generałów” to prawdziwe kompendium wiedzy na temat stanu wojennego. Autor pokazuje kulisy jego wprowadzenia oraz reakcje, z jakimi spotkał się w kraju i za granicą. Opisuje postawę Moskwy, Stanów Zjednoczonych czy Stolicy Apostolskiej. Stara się dać także odpowiedź na pytanie, jak mogłaby potoczyć się historia, gdyby Wojciech Jaruzelski nie wprowadził stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku. Reasumując, jest to pozycja obowiązkowa dla wszystkich interesujących się najnowszą historią Polski. To znakomita odtrutka na komunistyczną propagandę, która niestety także dziś ma swoich zwolenników.

Wojciech Sobański