Co najtragiczniejsze, samo przetrwanie potworności czasów wojny nie jest w ich przypadku końcem tragedii, a początkiem dojmującej pustki, życia wypełnionego wyrzutami sumienia, pytaniem samego siebie – dlaczego mi się udało, a innym nie? Czy wielka wola przetrwania wystarczy, aby to wszystko zagłuszyć? Nie chodzi przecież o to, aby zapomnieć, a jedynie o to, aby dało się żyć, względnie szczęśliwie. Ale co to właściwie znaczy być w tej sytuacji szczęśliwym? „Czy szczęściem jest wszystko stracić, ale przeżyć? Czy umrzeć, zanim wszystko ci odbiorą?”. Jeszcze niedawno wydawało się, że odpowiedź jest oczywista, tuż po zakończonej wojnie wielu nie ma już takiej pewności. Nawet jeśli ocaleni dalej chcą żyć, pojawiają się kolejne dylematy. Zostać tu, w swoim mieście, z którym wiąże się tyle wspomnień, choć ono samo, zniszczone, już siebie nie przypomina, czy wyjechać do Palestyny, zacząć wszystko od nowa gdzie indziej, z dala od bolesnych wspomnień?

Zadawnione urazy z czasów wojny, inne wizje przyszłości jeszcze mocniej dzielą rodziny, dawnych znajomych, a raczej to, co z nich zostało. Koszmarne doświadczenia paradoksalnie nie łączą bliskich, ale potęgują nieufność, podejrzliwość, uniemożliwiają powrót do normalności i życie z podniesioną głową. Wyczekiwane po długiej rozłące spotkania wywołują obawę, często także rozczarowanie. Sprawiają, że mimo odczuwanej samotności ludzie jeszcze bardziej wycofują się z życia, bronią dostępu do siebie, nie chcą sobie pomóc. Wydaje się, że w tym przypadku powiedzenie: „co cię nie zabije, to cię wzmocni” zwyczajnie się nie sprawdza. Nie wówczas, gdy na raz traci się wszystko: bliskich, dom, godność, poczucie bezpieczeństwa i sensu, swoje miejsce na ziemi.

Trudno wobec tych doświadczeń żyć swoim własnym życiem, zdecydowanie łatwiej „pożyczyć” sobie cudze. Życie kogoś, kto być może bardziej na nie zasługuje. Pożyczyć, przejąć je naturalnie, wraz z płaszczem i butami, które przecież nie będą mu już potrzebne… Podobnie jak główny bohater, targany wyrzutami sumienia, że przeżył, podczas gdy ci, którzy mieli do zaoferowania światu znacznie więcej, polegli, nie potrafiąc żyć wśród otaczających go cieni dawnych przyjaciół, wchodzi w ich rolę, opowiada alternatywną historię ich dalszych losów. Historię na jaką zasługiwali, a zostali jej pozbawieni. Wydaje mu się, że tylko w ten sposób spłaci dług, jaki zaciągnął wobec nich i świata. Czy dzięki temu kiedyś odzyska swoją własną tożsamość? Czy będzie potrafił żyć dalej, realnie, nie samymi wspomnieniami?

Przejmująca lektura, w losach kilku postaci odkrywa przed nami całą sumę doświadczeń ludzi, którzy Zagładę przeżyli.

Monika Kurek