Nie będzie przesadą, jeśli powiem, że w powszechnej świadomości Polaków Kresy uległy pewnej mitologizacji. Wyrażenie „Kresy Wschodnie” wypowiadane jest zawsze z dużą estymą i żalem. Jawią się one jako „kraj mlekiem i miodem płynący”, gdzie życie toczyło się sielsko i spokojnie. Mimo skomplikowanej mozaiki narodowościowo-religijnej wszyscy żyli ze sobą w zgodzie i wzajemnym szacunku. Kresowe dworki i pałace, urodzajne pola i sady – jednym słowem idylla, „kresowy raj”. Wszystko to runęło jak domek z kart z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej. 17 września 1939 roku, w wyniku agresji ZSRR na Polskę Kresy Wschodnie niejako przestały istnieć. Nigdy już nie znalazły się w granicach Polski. Wypędzeni z tamtych terenów musieli urządzić się na zupełnie im nieznanych Ziemiach Odzyskanych.

Czy jednak Kresy były rzeczywiście oazą II RP, gdzie „i bogacz i dziad byli za pan brat”? Jak się domyślamy, ich historia jest o wiele trudniejsza i bardziej skomplikowana, niż podają ckliwe piosenki i pamiętniki.

Z pomocą przychodzi nam książka Włodzimierza Mędrzeckiego pt. „Kresowy kalejdoskop. Wędrówki przez Ziemie Wschodnie Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939”. Ta niezwykle interesująca publikacja ukazała się nakładem Wydawnictwa Literackiego. Jej autor jest historykiem, profesorem w Instytucie Historii PAN. We wstępie pisze on, że książka ta jest „efektem indywidualnego doświadczenia badawczego”. Autor ma pełną świadomość „złotej legendy Kresów”. Nie chce z nią walczyć, ale po prostu pisać o historii Ziem Wschodnich II RP.

Książka składa się z dziesięciu niezwykle ciekawych rozdziałów. Niewątpliwą jej zaletą jest to, że w swych rozważaniach autor cofa się aż do wieku XIV. Tłumaczy, skąd w ogóle wzięły się Kresy. Pisze o Kozaczczyźnie, religii, unii brzeskiej. Te czynniki bowiem znacząco wpłynęły na bieg historii. Precyzuje także, które tereny – w sensie geograficznym – możemy nazywać Kresami. Przybliża sytuację Ziem Wschodnich pod zaborami. Dość szczegółowo opisuje także walki o te ziemie podczas pierwszej wojny światowej.

Przede wszystkim jednak profesor Mędrzecki w imponujący sposób przedstawia panoramę Kresów w II RP. Czytelnik spaceruje ulicami nie tylko Lwowa czy Wilna, ale także innych kresowych miast i miasteczek. Nowogródek, Brześć, Pińsk. Oddychamy ich atmosferą, czytamy o problemach, z jakimi borykali się ich mieszkańcy. Polacy, Żydzi, Ukraińcy – wszyscy oni mieli niejako „swój świat”. Stąd autor pisze np. o Wilnie żydowskim. Pokazuje również, jak wielu mieszkańcom wschodniogalicyjskiej prowincji trudno było określić swoją przynależność narodowościową. Definiowali się po prostu jako „tutejsi”.

Poznajemy także sytuację chłopów. Czytając o skrajnej nędzy większości mieszkańców wsi, uświadamiamy sobie, na jak podatny grunt padały hasła ukraińskich nacjonalistów o wyzysku ze strony „polskich panów”.

„Kresowy kalejdoskop” to lektura fascynująca. Bez wątpienia wyłania się z niej świat, którego już nie ma. Świat, który był prawdziwą mozaiką narodów, języków i religii. Życie w nim nie było łatwe. Miało jednak swój niepowtarzalny koloryt.

Dla każdego, kto interesuje się historią Polski, kto chce zrozumieć powody ludobójstwa na Wołyniu i skomplikowanych relacji polsko-ukraińskich, lektura tej książki jest obowiązkowa.

Wojciech Sobański