„Józef Beck należy do tych postaci w najnowszej historii Polski, wokół których toczy się ostry spór. Niestety, coraz mniej ma on poznawcze cele, a coraz bardziej obfituje w pseudohistoryczce rozważania. W książce niniejszej nie znajdzie czytelnik próby sądu nad jej bohaterem. Gromadzimy argumenty. Analizujemy źródła. Zadaniem historyka nie jest wydawać wyroki, bronić czy oskarżać, lecz rozpatrywać dylematy przeszłości, odtwarzać klimat czasów, które przeminęły”.

W historii każdego kraju są postacie, które wywołują niemałe kontrowersje. Chociaż od ich śmierci minęło już naprawdę sporo lat, to ciągle rozgrzewają one społeczną wyobraźnię. Historycy zaś nie przestają się spierać o ich życie i dokonania, o politykę, jaką prowadzili.

Bez wątpienia jedną z takich postaci w historii Polski jest Józef Beck. Ciągle dziś ożywają spory ocenę jego działań. Ciągle powraca pytanie: czy można było lepiej prowadzić politykę zagraniczną II RP? Czy można było uniknąć klęski wrześniowej? Zaznaczam, że w pytaniu celowo użyłem słowa „lepiej”. Bo to, że można było działać inaczej, podjąć inne decyzje nie ulega wątpliwości. Ciągle jednak pozostaje pytanie, czy byłyby one korzystniejsze dla Polski?

Mimo tych gorących sporów, których echa nie milkną, Beck zdecydowanie przegrał miejsce w pamięci społecznej. Nie chodzimy ulicami nazwanymi jego imieniem, nie mijamy jego pomników. Chociaż jego nazwisko jest często przywoływane w dyskursie publicystycznym, to czy tak naprawdę znamy Józefa Becka? Czy wiemy, jakim był człowiekiem, żołnierzem, politykiem?
W tym miejscu przychodzi nam z pomocą monumentalna książka profesorów Marka Kornata i Mariusza Wołosa pod tytułem „Józef Beck. Biografia”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Literackiego. Autorzy to znani historycy, specjalizujący się w zagadnieniach dyplomacji i stosunkach międzynarodowych w XX wieku. Ich najnowsza publikacja jest efektem długich studiów i niezliczonych kwerend w licznych archiwach. Składa się ona zasadniczo z dziewięciu rozdziałów i jest klasyczną chronologiczną biografią. Cztery pierwsze rozdziały napisał Mariusz Wołos. Natomiast obszerniejszy fragment, obejmujący lata 1932 – 1939 wyszedł spod pióra Marka Kornata.

Czytelnik otrzymał tym samym wyczerpującą biografię ostatniego ministra spraw zagranicznych II RP. Biografię, którą mimo jej rozmiarów czyta się naprawdę dobrze i z dużym zainteresowaniem. Jest to praca bardzo szczegółowa, a przy tym nie nudzi czytelnika.

Pierwsze rozdziały to gruntowy opis dzieciństwa i młodości przyszłego ministra. Poznajemy teorie na temat pochodzenia rodziny Becków, łącznie z problematyką pisowni nazwiska. Mamy możliwość niemal zajrzeć o świadectw szkolnych młodego Józefa i poznać jego oceny. Kolejny etap to pierwsza wojna światowa i służba Becka w Legionach. To właśnie w tym okresie można upatrywać bezgranicznego oddania, jakim darzył nasz bohater Józefa Piłsudskiego. Już w II RP stopniowo wchodził on do grona najbliższych współpracowników Marszałka. Właściwie całą karierę polityczną i pozycję w obozie sanacji zawdzięczał Beck Piłsudskiemu. Ton on niemal osobiście mianował go na kolejne stanowiska i powierzał różne dyplomatyczne misje. Prawdziwym przełomem był czas po zamachu majowym, kiedy Józef Beck stał się właściwie najbardziej zaufanym człowiekiem Piłsudskiego. To on mianował go najpierw wiceministrem, a następnie ministrem spraw zagranicznych.

Otworzyło to zupełnie nowy etap w biografii Józefa Becka. Obejmując stanowisko w roku 1932, był najmłodszym szefem dyplomacji w Europie. W roku 1939 był tym, który pełnił to stanowisko najdłużej. Autorzy stawiają pytania, czy Beck rzeczywiście był przygotowany do pełnienia tak ważnej funkcji? Wszak był bardzo młody i nie miał właściwego doświadczenia w dyplomacji. Można by stwierdzić, że tak naprawdę Józef Beck nie był dyplomatą. Tymczasem na okres jego pracy w MSZ przypadały kluczowe decyzje, zmieniające oblicze Europy i świata. To właśnie jego praca jako ministra bywa oceniana bardzo krytycznie. Niektórzy publicyści sprowadzają wszystko do prostego twierdzenia: wystarczyło zrobić wszystko na odwrót, aby uratować Polskę. Trzeba było zawrzeć sojusz z Hitlerem albo Stalinem, ocalając w ten sposób kraj. Czy jednak tak było istotnie? Czy wszystko było aż tak proste, a my jedynie mieliśmy kiepskiego ministra spraw zagranicznych?

Książka przynosi odpowiedź na wiele pytań i wątpliwości, którym stawić czoła musiał Józef Beck jako minister. Właściwie problemy, przed jakimi stanął, wystarczyłyby na kilka biografii. Układ o nieagresji z Niemcami, remilitaryzacja Nadrenii, konferencja w Monachium, pakt Ribbentrop-Mołotow, sojusz Polski z Wielką Brytanią – wszystkie te kluczowe wydarzenia miały miejsce w czasie urzędowania Józefa Becka.

Autorzy nie ukrywają – niejako wbrew temu, co piszą – swoich poglądów co do polityki, jaką prowadził bohater ich biografii. Generalnie oceniają ją pozytywie, nie dostrzegając w postępowaniu ministra „większych błędów”. Jednak miały one miejsce. Co więcej, przeczytamy również o nich w książce, jednak interpretacja historyków jest zawsze na korzyść Józefa Becka. Streszczając ich poglądy w jednym zdaniu, uważają oni, że „Beck zrobił, co mógł”. Wskazują jednak także – nawet mimochodem – na błędy ministra. Zbytnie zaufanie, jakie żywił do Hitlera. Przecenianie siły i znaczenia Polski. Nadmierny optymizm co do postawy i gwarancji francuskich i angielskich. Wreszcie – według mnie sprawa być może najważniejsza – kwestia Związku Sowieckiego. Jak to się stało, że człowiek, który na własne oczy oglądał wojnę polsko-bolszewicką, nie docenił Józefa Stalina? Skąd ten optymizm, że bolszewicy pozostaną neutralni, że nie dojdzie do sojuszu Stalina z Hitlerem? Wszak historia rozbiorów jasno dowodziła, że porozumienie rosyjsko-niemieckie było jak najbardziej możliwe. Czy Beck nie dostrzegał, że oba te kraje miały wspólny interes: zniszczenie ładu wersalskiego i korektę granic kosztem Polski?

„Józef Beck. Biografia” to bez wątpienia bardzo ważny głos w polskiej historiografii. Profesorowie Marek Kornat i Mariusz Wołos napisali wyczerpującą biografię człowieka, którego określają mianem „postaci tragicznej”. Istotnie, ten, który cieszył się z odzyskania niepodległości i późniejszego zwycięstwa nad bolszewikami musiał w 1939 roku patrzeć na straszliwą klęskę II RP.

Umierał na wygnaniu, schorowany i niemal nikomu niepotrzebny. Tę biografię polecam wszystkim miłośnikom historii Polski i fanom dobrych biografii. Możemy się nie zgadzać z ocenami i interpretacjami autorów, jednak bez wątpienia warto je poznać i wyrobić sobie własną opinię. Kim był Józef Beck? Jakimi wskazówkami kierował się w podejmowaniu decyzji? Zachęcam do lektury i poznania losów jednej z najważniejszych postaci w historii II RP i w historii Polski w ogóle. Naprawdę warto.

Wojciech Sobański