Historia zna wiele konfliktów, których głównym celem było wywalczenie niepodległości przez jakieś państwo. My, Polacy, dobrze powinniśmy je rozumieć. Wszak Polska przez dziesiątki lat toczyła walkę o swój byt, o swoją państwową niezależność. Jednak nie tylko Polacy mają we krwi niepodległość i pragnienie wolności.

Przekonujemy się o tym dobitnie, sięgając po znakomitą książkę pod tytułem „Cokolwiek powiesz, nic nie mów. Zbrodnia i pamięć w Irlandii Północnej”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Czarne. Jej autor Patrick Radden Keefe jest amerykańskim reporterem i pisarzem. Książka zdobyła wiele znakomitych nagród i wyróżnień. Przez niektórych została uznana za jedną z dziesięciu najlepszych książek non-fiction dekady.

Już biorąc ten reportaż do ręki, możemy się domyślać, że mamy do czynienia z poważnym tytułem. Liczy on bowiem niemal równo pięćset stron, sam tekst zajmuje niemal czterysta. Właśnie tyle było autorowi potrzebnych, aby opisać trudną i skomplikowaną historię działalności IRA i walki Irlandczyków o uniezależnienie się od Wielkiej Brytanii.

Irlandzka Armia Republikańska – IRA. Był czas, że było o niej naprawdę głośno. Sam pamiętam, jak serwisy informacyjne donosiły o zamachach terrorystycznych, które przeprowadzała. IRA, podobnie jak ETA w Hiszpanii stały się sławne. Z jednej strony były synonimami walki o niepodległość i samostanowienie narodu. Z drugiej jednak oznaczały terror, ból i śmierć.
Patrick Radden Keefe swój reportaż podzielił na trzy główne części. Opowiadana przez niego historia zaczyna się od uprowadzenia Jean McConville. Ta trzydziestoośmioletnia kobieta, matka dziesięciorga dzieci została pewnego dnia uprowadzona z własnego domu. Kto stał za tym porwaniem? Czy dzieci poznały losy swojej matki?

Autor skupia się na motywach, jakie przyświecały Irlandczykom. Zastanawia się, co popychało zwykłych ludzi do wstępowania w szeregi IRA. Dlaczego ryzykowali własnym życiem dla „sprawy”? Dlaczego podejmowali tak wielkie ryzyko, rzucając wyzwanie potędze, jaką przecież była Wielka Brytania? Okazuje się, że odpowiedzi na tak postawione pytania są złożone. Czy chodziło tylko o różnice między katolikami a protestantami? O własny język? O trudną historię? Czy dla wszystkich tych powodów dumni Irlandczycy chwytali za broń i prowadzili wojnę ze znienawidzoną Wielką Brytanią? Właśnie tak, wojnę. Podczas lektury przekonujemy się bowiem, że podczas największej eskalacji konflikt przeradzał się w prawdziwą wojnę. Ulice irlandzkich miast patrolowało brytyjskie wojsko. Rdzenni mieszkańcy byli regularnie kontrolowani. Na ich domy przeprowadzano naloty, szukając broni i członków IRA.

Jednak Irlandczycy odznaczali się niezwykłą odwagą i silnym charakterem. Uświadamiamy to sobie, śledząc ich losy po aresztowaniu. Wojsko i policja stosowały bardzo brutalne metody przesłuchań. Bicie i tortury nikogo nie dziwiły. Niektórzy znaczni członkowie IRA napsuli jednak Brytyjczykom sporo krwi, siedząc w więzieniu. Liczne strajki głodowe były dla Londynu prawdziwym problemem. Ze zdumieniem czytałem o metodach ich zakończenia, stosowanych przez angielskie władze. Jeśli myślimy, że Anglicy to spokojni i flegmatyczni ludzie, to lektura tej książki może zachwiać to przekonanie.

Kiedy czytamy o konflikcie Irlandii z Wielką Brytanią, to podświadomie sympatyzujemy ze słabszą ze stron. Tutaj jednak pojawia się problem. Czy możemy popierać metody, jakie stosowała IRA? Wszak wskutek jej działalności zginęło wielu niewinnych cywilów. Czy walka o niepodległość usprawiedliwia wszystkie metody?

Bardzo ciekawa jest ostatnia część książki, zatytułowana „rozrachunek”. Autor pokusił się w niej o przedstawienie sytuacji po pojednaniu. Po raz kolejny okazuje się, że dużo łatwiej jest pojednać się na papierze, niż w rzeczywistości. Układy nie zmienią z dnia na dzień mentalności ludzi. Czy można się im dziwić? Czy można się dziwić owym dzieciom, które chcą po prostu dowiedzieć się, co się stało z ich mamą? Czy z dnia na dzień można zapomnieć i przebaczyć kilkadziesiąt lat walki, nienawiści i wzajemnej nieufności? Oczywiście nie jest to możliwe. Zdaniem autora nie pomógł również fakt, że nie powstała żadna komisja, która zbadałaby zbrodnie i – nawet symbolicznie – wskazała i ukarała winnych. Człowiek bowiem pragnie sprawiedliwości. Tak po prostu jesteśmy skonstruowani. Czy zatem sprawiedliwe jest, że po pojednaniu mamy podać rękę wczorajszym zabójcom, nie oczekując skruchy i przeprosin z ich strony? Znowu pomyślałem sobie o Polsce i sytuacji po 1989 roku. Czy nie jest tak, że niektórzy poczuli się zwyczajnie oszukani, kiedy komunistyczni oprawcy nie ponieśli nigdy żadnej kary?

Takie pojednanie nie będzie ani szczere, ani trwałe, ani tym bardziej proste.

„Cokolwiek powiesz, nic nie mów. Zbrodnia i pamięć w Irlandii Północnej” to bardzo dobry reportaż, traktujący o ważnym i złożonym temacie. Autor starał się pokazać zwykłych Irlandczyków, którzy byli członkami IRA i prowadzili czynną walkę z Wielką Brytanią. Uczciwie opisał także bezwzględne i stanowcze działania Brytyjczyków. Mozaika biografii zwykłych ludzi składa się na historię IRA i walki Irlandczyków o niezależność. Polecam uwadze wszystkim szukającym ciekawej literatury faktu.

Wojciech Sobański