Krzysztof Lipka-Chudzik

Ta książka to dla mnie przede wszystkim przewodnik po tym, co chciałabym zobaczyć w kinie indyjskim. W żywy anegdotyczny sposób pokazano tu jego twórców przedstawiając historię bombajskiego kina od początku aż po dzień dzisiejszy ( w kontekście zmian w Indiach). Czytając opuszczałam tylko fabuły filmów, których nie widziałam. Na swojej stronie (nietylkoindie.pl) przedstawiłam wiernie (i z ilustracjami) historię Bollywoodu w oparciu o tę książkę (nawet zachowując tytuły rozdziałów),ale oczywiście prawdziwe bogactwo szczegółów znajdziecie w książce. Tu do posmakowania opisuję we fragmentach trochę z tego , jak autor przedstawia w książce historię Bollywoodu, jego bohaterów i zachodzące w nim na przestrzeni lat zmiany. WSTĘP Pod koniec 50-ch lat reżyser Baldev Raj Chopra na festiwalu w Berlinie, gdzie niedawno wyzwolony z niewoli brytyjskiej kraj zdobywał nagrody dla alternatywnych filmów filmów Satyajita Raya, Raja Kapoora i Bimala Roya reż B R Chopra podsłuchał kpiącą uwagę "W tych indyjskich filmach są tylko piosenki i piosenki. Oni chyba nie umieją inaczej". B.R. Chopra tworzył filmy bez przerywników piosenkami, jednak uważał, ze kino indyjskie jest bardzo różnorodne, a baśnie z Bollywoodu rządzą się własnymi prawami obcymi estetyce zachodniego widza. Rzeczywiście Bollywood kojarzy się rozgrywanymi w przepychu dekoracji romansami ze wstawkami piosenek, ale to nie obejmuje tworzonych tam filmów społecznych, obyczajowych, gangsterskich, rodzinnych biograficznych. Czym dla kogo jest Bollywood? Klasyka z Rajem Kapoorem, Dilipem Kumarem i Anandem Devem. Romantyczne historie z trojką Khanów? Czarno-biała melancholia Guru Dutta? Dramatyzm Tamilów Mani Ratnama i Ram Gopala Varmy? Czy zwariowana masala movies z młodym Amitabhem Bachchanem? W książce tej pokazano kontekst tworzonych filmów, historie ich twórców, tło polityczno-społeczne powstającego kina. Zachęcając do ciekawości poznawczej nawet jeśli pierwszy kontakt z Bollywood może zaszokować bądź zrazić hałaśliwości dźwięków i jaskrawością obrazów i "estetyczno-treściowym nieładem, który Salman Rushdie nazwał "epi-mito-tragi-komi-sexy-super-masala-hiper-sztuką" ("Epico-Mythico-Tragico-Comico-Super-Sexy-High-Masala-Art") W filmach tworzonych po uzyskaniu przez Indie niepodległości w 1947 widać wpływy socjalistycznej ideologii Nehru i myśli Gandhiego, który siłę kraju widział we wsi miasto uznając za miejsce wydane niemoralnym wpływom Zachodu. Można to zobaczyć w "Shree 420" Raja Kapoora. Główny bohater wędrując krajem widzi drogowskaz Bombaj 420. To odległość do miasta, ale i nr paragrafu z kodeksu określającego oszustwo. W hindi 420 (ćar-so-bis) to wyzwisko. Tu oszustem nazwano miasto.- Bombaj. Miasto to ściągnęło ludzi z całych Indii. Słychać było różne języki - bengalski, gudżaracki, marathi, urdu. Mimo że za język urzędowy przyjęto hindi, wielu go nie znało. To sprzyjało tworzeniu w kinie odrębnego, niezwiązanego z rzeczywistością świata, dodatkowego, jak to nazwał Javed Akhtar, stanu Indii. W porównaniu z Bombajem lokalne kinematografie miały przewagę – będąc u siebie,operując własnym językiem mogły być bardziej realistyczne w przedstawianiu problemów swego świata. Stanowiły więc dla Bombaju potężną konkurencję. Dodatkowym utrudnieniem był brak funduszy na produkcję przy wysokim podatku od widowiska. Uprzedzenie Gandhiego do kina podzielało w owym czasie też All Radio India zakazując emitowania piosenek filmowych, co przyczyniło się do popularności radia z Cejlonu nadającego przeboje w hindi. Była to epoka, gdy rząd dusz w kinie indyjskim sprawowała tzw Trimurti - trójca aktorska – Dilip Kumar, Raj Kapoor i Dev Anand. Spotkanie DILIP KUMARa z kinem zaczęło się od przypadku. Yusuf Khan wysłany przez ojca, muzułmańskiego kupca z Peszawaru po owoce do podhimalajskiego miasteczka Nainitalu trafił na ekipę poszukującą plenerów filmowych. Zaproponowano mu angaż w filmie. Wyjeżdżając do Bombaju utrzymał to w tajemnicy przed ojcem. Tam otrzymał przydomek – Dilip Kumar. Dziś uważa się, że zmiana nazwiska miała go uchronić przed dyskryminacją muzułmanów , choć bardziej prawdopodobne wydaje się niechęć do odsunięcia swych pragnień przed nierozumiejącym ich ojcem. Dilip został zauważony u boku Noor Jehan w 1947 w „Jugnu”, ale prawdziwą sławę przyniósł mu film Bengalczyka Bimala Roya w surowym realistycznym dramacie z 1951 roku ”Do Bigha Zamin” (Dwa hektary ziemi). Zyskał on uznanie widzów i krytyków filmowych, jak również pierwszy raz przyznaną nagrodę Filmfare i nominację do głównej nagrody w Cannes. Po opowieści na temat walki o spłatę długu, by nie stracić ziemi Bimal Roy zrealizował dwie powieści wg bengalskiego pisarza Saratchandry Chatterjeego – „Parineeta” (1953) i „Biraj Banu„ (1954). Ich sukces ośmielił go do sięgnięcia po największą powieść tego pisarza „Devdas”, (Roy był montażystą poprzedniej jego wersji). Devdas to postać, która w Indiach (być może za sprawą kina) stała się postacią archetypiczną,. Dziesięć adaptacji i wciąż intrygująca postać człowieka, który nie mogąc się spełnić w miłości zapija się zmierzając do zniszczenia siebie. Czarno-biały, przejmująco prosty i realistyczny film Bimala Roya porusza przede wszystkim dzięki kreacji Dilipa Kumara. "Aktor z Peszawaru i reżyser z Bengalu" po tym filmie stworzyli jeszcze razem "Yehudi" (1958) opowieść z czasów starożytnego Rzymu o Rzymianinie zakochanym w Żydówce (Meena Kumari) i "Madhumati" z wątkiem reinkarnacji, do którego nawiązują "Karan Arjun", "Karz", "Hameshaa" , czy "Om Shanti Om". W 1951 roku podczas kręcenia "Tarana"w życie Dilipa weszła siedemnastoletnia muzułmanka Madhumala. Po 6 latach ukradkowych spotkań ich miłość skończyła się, gdy w rozgrywkach sadowych między reżyserem a ojcem Madhubali Kumar złożył zeznania przeciwko ojcu ukochanej. P Ironią losu najpiękniejszy duet miłosny stworzyli wówczas, gdy w rzeczywistości czuli do siebie żal i gorycz - w "Mughal-e-Azam" (1960) DEV ANAND, „uroczy lekkoduch” uwodził na ekranie Waheedę w „Kala Bazar”, Nutan w „Tere Ghar Ke Samne” (1964),Sudhanę w „Hum Dono” (1961),gdzie też zagrał podwójną rolę. Lekceważący go krytycy zobaczyli w nim aktora dopiero w „Przewodniku” (Guide)– zrealizowanej przez brata aktora, Vijaya Ananda ekranizacji powieści Narayana. Prowokująca treść książki z bohaterem, który oszukuje naiwnych turystów, uwodzi cudzą żonę, trafia do więzienia za malwersacje, a w końcu zostaje wypróbowany jako guru poszczący w intencji deszczu. Film, w którym bohaterka wybiera życie w nieformalnym związku był w indyjskim świecie śmiałą prowokacją obyczajową. W swoim pierwszym kolorowym filmie Dev stworzył intrygującą i niejednoznaczną postać nagrodzoną przez krytyków i popularność u widzów. Podobną popularnością cieszył się kolejny film Vijaya z 40-letnim braciszkiem w roli młodzieńca umiejącego odróżnić fałszywe klejnoty od prawdziwych – „Juwel Thief”. Kryminalno- komediowo-romantyczna konwencja filmu z 1967 roku oznaczała w indyjskim filmie ponowny zwrot ku formie masal movie. W najtrudniejszej sytuacji z całej trójcy pozostawał RAJ KAPOOR. Ze stanu zniechęcenia po utracie Nargis podniósł się dopiero dzięki sukcesowi filmu z pięknością z południa Padmini („Jis Desh Men Ganga Behti Hai”). Do kolejnego filmu upatrzył sobie też piękność z południa Vidhyamalę. Historia trójkąta miłosnego zagranego przez nią, samego Raja i Rajndrę Kumara – „Sangam”- znana jest nie tylko ze względu na sławne trio aktorskie, ale i z powodu miejsca ekranizacji. To Raj Kapoor pierwszy odkrył dla indyjskiego kina piękno Szwajcarii i Niemiec jako tła dla wyrażających uczucia bohaterów piosenek. Inni wkrótce poszli za ich przykładem tworząca to " An Evening in Paris", a to "Nihgt in London". Najwierniejsze Indie okazały się wobec Szwajcarii. Mamy ją nie tylko w "DDLJ", ale i w szwajcarskiej odpowiedzi na tę bollymilość -"Tandoori Love". Wyprawy na koniec świata miały swoje plusy z punktu widzenia reżysera-aktor nie mógł mu uciec na plan kilku innych kręconych jednocześnie filmów. W latach 1991- 2000 przemoc w filmie ustąpiła hymnom na cześć wielopokoleniowej rodziny i wartości poświęcenia. Wraz ze zmianą w 1991 roku ekonomia Indii otworzyła się na świat. Z czasem zmienili się też adresaci filmów. Rozwój gospodarki przyniósł wzrost znaczenia pieniędzy. Modne stawało się pokazywanie, że jest się bogatym. Kino zaczęło zabiegać o widza z pieniędzmi. Dotychczasowy widz filmów - miejska biedota - przestał się liczyć. Stawiano na bogatych. Nie było już obrony biednych, czy problemu bezdomnych emigrantów z wiosek. Reżyserzy głosili: Chcemy pokazywać ludzi pięknych, a nie biednych. Kino miało dać zapomnienie o bombach wybuchających na ulicach, o slumsach. Miejsce młodego gniewnego, obrońcy skrzywdzonych zajął "playboy w markowych ciuchach, kiedyś idealny materiał na filmowego łotra, teraz... wzór do naśladowania" (str 290) Młodzi bohaterowie mimo beztroski imprezowania przedstawiani są jako osoby pamiętające o świętach, modlitwie, troskliwi wobec rodziców,romantyczni w kontaktach z płcią przeciwną, w czystości czekające na noc poślubną. Ta mieszanka tradycyjności i nowoczesności zjednywała im sympatię i młodych i starych. Barjatya (z Salmanem Khanem „Hum Aapke Hain Koun”) rozpoczął trend tworzenia filmów podtrzymujących wartości rodzinne, które sprawdziły się i w Indiach i wśród NRI, dla których kino hindi to „namiastka kontaktu z wyidealizowaną we wspomnieniach ojczyzną” , wzór dla zmieniających się pod wpływem Zachodu dzieci emigrantów. „Qayamat Se Qayamat Tak” i ”Hum Aapke Hain Koun” uczyniły bohaterów ekranu z Aamira i Salmana Khanów. Do tego, by podobnie jak o Dilipie Kumarze, Devie Anandzie i Raja Kapoorze, można było mówić o kolejnej Trimurti, trójcy aktorskiej brakowało tego trzeciego. Zobaczono go w SRK, który nie pochodząc ze znanej aktorskiej rodziny sam zdobył uznanie negatywnymi rolami w „Baazigar” (podwójna rola uwodziciela i mściciela krzywdy),„Anjaam” i Darr” (prześladujący obsesyjną miłością cudzą żonę). Równolegle z miłosnymi historiami pojawił się ruch patriotyczny głoszący chwałę Indiom (najlepiej hinduistycznym),składający pokłon rodzinnym i religijnym świętom, daleki od zachodniego zepsucia. PO 2000 roku Uwagę zwraca też grupa filmów pokazująca kulisy powstawania filmu w hindi. Bollywood przystawia sobie lustro do twarzy. W przeszłości takim filmem był „Kaagaz Ke Phool”. W „Om Shanti Om” pokazano życie na planie filmowym w latach 70-ch i obecnie. Mimo przedstawionych protekcji z powodu rodzinnych układów obraz Bollywoodu w tym filmie nie jest złośliwy. Z dużą sympatią pokazano tu w piosence "Deewangi Deewangi" całą plejadę gwiazd.Ale już Sudhir Mishtra w dramacie „Khoya Khoya Chand” przedstawia plan filmowy 50-ch i 60-ch lat krytycznie demaskując takich aktorów jak Guru Dutt, Waheeda Rehman,Madhubala, Nargis czy Raj Kapoor. Próbę artystycznego rozrachunku z Bollywoodem stanowi też debiut Zoyi Akhtar córki scenarzysty Javeda Akhtara „Luck By Chance”. Realizmowi scen budowania kariery za wszelka cenę towarzyszą tu skoczne piosenki i blask gwiazd grających tu w epizodycznych rolach samych siebie. W XXI wieku Karan Johar, twórca „Kabhi Khushi Kabhie Gham” postanowił pójść z duchem czasu. Dwa swoje kolejne filmy umieścił w Nowym Jorku. Pierwszy (jego produkcji) to trójkąt miłosny szczególnego rodzaju z motywem poświęcenia i SRK, Preity Zinta i Saif Ali Khanem w rolach głównych -„Kal Ho Naa Ho”. Drugi, „Kabhi Alvida Naa Kehna” podjął temat kryzysu dwóch małżeństw, zdrady i rozwodu, wskazujący na dojrzewanie reżysera w porównaniu z infantylizmem „Kuch Kuch Hota Hai”. Realizując film Karan starał się zadowolić liberalną widownię (prawo do szczęścia jednostki choćby kosztem zdrady małżeńskiej) i konserwatywna (poczucie winy z powodu tej zdrady). Kolejnym jego film „Dostana” pokazuje rozegraną w Miami sytuację lokatorów udających gejów. Karan podejmuje temat homoseksualizmu i nawet jeśli bohaterowie tylko udają, a prawdziwi homoseksualiści pokazani są karykaturalnie, to zastanawia reakcja na nich. Tylko matka jednego z nich grana przez Kirron Kher ma problem ze zgodą na syna geja,chociaż i ona w końcu błogosławi jego rzekomego partnera słowami: „Nie wiem, czy jesteś moją synową, czy zięciem, ale opiekuj się moim synem”. Także dwuznaczność pocałunku Johna Abrahama i Abhisheka Bachchana budzi wątpliwość? A może im się to spodobało?Być może tym filmem Karan Johar rozliczył się z posądzaniem go o homoseksualizm (widać to np w jego karykaturze w filmie Varmy „Company”). Ostatnim jego filmem jest „My Name Is Khan” - dramat o reakcjach na muzułmanów w Ameryce po 11 września 2001. Główna rolę człowieka z zespołem Aspergera gra SRK, a u jego boku widzimy Kajol. Itd reszta w książce.