Jesteśmy społecznością, która kocha książki

- Po co człowiek żyje? - Aby być oczami, uszami i sumieniem Stwórcy Wszechświata, ty baranie.

- Po co człowiek żyje? - Aby być oczami, uszami i sumieniem Stwórcy Wszechświata, ty baranie.

Na niegdysiejszej Schlossstrasse mijam najpierw sklep z wózkami dziecięcymi, potem szyld "CHEMIA Z NIEMIEC". Willa, w której blisko osiemdziesiąt lat temu dzieci w wózkach truto chemią z Niemiec, stoi samotnie, otoczona parkiem.

Na niegdysiejszej Schlossstrasse mijam najpierw sklep z wózkami dziecięcymi, potem szyld "CHEMIA Z NIEMIEC". Willa, w której blisko osiemdziesiąt lat temu dzieci w wózkach truto chemią z Niemiec, stoi samotnie, otoczona parkiem.

Ale przecież niemal wszystko, co opowiedziano mi o Dębrzynie, jest postpamięcią, zmitologizowaną i zdeformowaną wersją zdarzeń. Historie, których wysłuchałem, przeszły długą drogę, zanim mogłem je zapisać. Przez lata przekazywane z ust do ust, zmieniały się – jedne wątki pęczniały, inne usychały i odpadały. Na pamięć, a wraz z nią na opowieść o lesie, działały często przeciwstawne siły – oficjalna narracja PRL o budowie nowej ojczyzny, uwikłana w polityczne i propagandowe przemilczenia, oraz oddolna, indywidualna pamięć rodzinna, która często wybiera milczenie ze strachu lub wstydu. Po upadku komunizmu pojawiły się nowe narracje, często demonizujące niektóre elementy poprzedniego ustroju, oraz opowieści o przeszłości pełne plotek i mitów powtarzane przez ludzi i wolne już media, nierzadko spragnione sensacji.

Ale przecież niemal wszystko, co opowiedziano mi o Dębrzynie, jest postpamięcią, zmitologizowaną i zdeformowaną wersją zdarzeń. Historie, których wysłuchałem, przeszły długą drogę, zanim mogłem je zapisać. Przez lata przekazywane z ust do ust, zmieniały się – jedne wątki pęczniały, inne usychały i odpadały. Na pamięć, a wraz z nią na op...

Kilka scen z wyznaczania granicy w gabinecie. W głównych rolach: Stalin, Stanisław Kotek-Agroszewski, członek Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, uczestnik konferencji dotyczącej przebiegu granicy polsko-radzieckiej w lipcu 1944 roku w Moskwie, oraz mapa. Stalin przyniósł mapę na własnych plecach, następnie zawiesił na ścianie. Na mapie biegła już granica, więc uczestnikom pozostało jedynie podziwiać jej doskonałą linię: jak biegnie odcinkami prostymi, przecina niczym dobrze naostrzony nóż. Głos postanowił jednak zabrać Kotek-Agroszewski. Nie wiadomo, czy głos mu zadrżał, czy był cichy i ugodowy, czy głośny i zaczepny. Głos powiedział: – Polska należy do tych państw, które poza węglem nie mają wielu bogactw naturalnych. Nie ma wielu lasów, a i te Niemcy zniszczyli. ZSRR natomiast posiada wszystkie skarby naturalne ziemi, a między innymi ogromne obszary lasów. W związku z powyższym uważam, że nie będzie krzywdy dla ZSRR, że Puszcza Białowieska będzie należała do Polski, a nie do ZSRR, jak jest na mapie. Stalin wstał od stołu, podszedł do mapy, popatrzył na linię, po czym oznajmił widowni: - Argumentacja towarzysza Agroszewskiego jest rzeczowa i słuszna, więc Białowieską Puszczę podzielimy po połowie. Jedna połowa zostanie po stronie Polski, a druga po stronie ZSRR. Wziął do ręki czerwony ołówek i przekreślił Puszczę Białowieską.– To po połowie – powiedział. No to siup. Czerwona kreska pobiegła przez las.

Kilka scen z wyznaczania granicy w gabinecie. W głównych rolach: Stalin, Stanisław Kotek-Agroszewski, członek Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, uczestnik konferencji dotyczącej przebiegu granicy polsko-radzieckiej w lipcu 1944 roku w Moskwie, oraz mapa. Stalin przyniósł mapę na własnych plecach, następnie zawiesił na ścianie. Na mapie ...

Okrągłe, miękkie, puszyste zwierzątko budziło nie­wątpliwie już w dziewczynce wczesnej epoki kamien­nej pragnienie wzięcia go na ręce, tulenia i obnosze­nia bez końca, nie inaczej niż w dziewczynce naszej epoki. Albowiem instynkty macierzyńskie, z których ta­ki odruch powstaje, są odwieczne. Więc i mała córecz­ka epoki kamiennej, zrazu naśladując w zabawie to, co robią starsze kobiety, dawała psu jeść, a żarłoczność, z jaką szczenię pochłaniało wszystko, co mu podsunęła, cieszyła ją nie mniej niż nasze matki i żony, kiedy gościom smakuje jedzenie. Słowem zachwyt był wielki, a gdy wrócili rodzice, zastali — zdziwieni wprawdzie, ale bynajmniej nie oczarowani — małego, obżartego szakala. Naturalnie brutalny wojownik chce od razu szczenię wrzucić do wody. Ale córka płacze i szlocha­jąc uwieszą się ojcowskiego kolana, tak że ten, po­tknąwszy się, upuszcza pieska. Gdy chce go ponownie schwycić, zwierzątko jest już w ramionach córki, która, drżąca, zalana łzami stoi w najdalszym kącie. Ponieważ ojciec z epoki kamiennej nie miał nigdy kamiennego serca dla swoich córeczek — szczenięciu wolno zostać. (...) Ale na wiosnę, w porze kiedy szakale się szczenią, ojciec wraca któregoś wieczora do domu z futrzanym worem, w którym coś się szamoce i piszczy. A kiedy go otworzył — córka krzyczy głośno z radości, bo do jej stóp toczą się cztery wełniste kłębuszki. Tylko matka spogląda poważnie i wyraża opinię, że i dwa by też wystarczyły...

Okrągłe, miękkie, puszyste zwierzątko budziło nie­wątpliwie już w dziewczynce wczesnej epoki kamien­nej pragnienie wzięcia go na ręce, tulenia i obnosze­nia bez końca, nie inaczej niż w dziewczynce naszej epoki. Albowiem instynkty macierzyńskie, z których ta­ki odruch powstaje, są odwieczne. Więc i mała córecz­ka epoki kamiennej, zrazu naśladując w zabawie to, co robią starsze ...

Tuż przed opuszczeniem posterunku przez Buchanan policjant z patrolu poinformował detektywów przez radio, że w pobliżu szpitala ma ofiarę pchnięcia nożem. Nie, nie było zagrożenia życia. Mężczyzna miał przy sobie trzysta dolarów, tyle że teraz stały nad nim trzy kobiety, każda twierdziła, że jest jego żoną, i wszystkie domagały się tych pieniędzy. Policjant zapytał, co ma robić. Z takiego materiału musiał powstać niesamowity artykuł. Dopiero po latach Buchanan znalazła jednak właściwe określenie na to, w czym uczestniczyła. Otóż nie relacjonowała po prostu pracy wydziału kryminalnego w drugiej połowie 1980 roku, ale pracowała jako pierwsza korespondentka wojenna w dziejach Miami, obserwatorka niekończącej się harówki, fascynacji przemocą, wątpliwości i rzadkich chwil przerwy. Tamtego dnia filigranowa blondynka z torebką chodziła za dwoma gliniarzami, Irlandczykiem i Włochem, którzy usiłowali ustalić, kto zastrzelił jednonogiego Latynosa.

Tuż przed opuszczeniem posterunku przez Buchanan policjant z patrolu poinformował detektywów przez radio, że w pobliżu szpitala ma ofiarę pchnięcia nożem. Nie, nie było zagrożenia życia. Mężczyzna miał przy sobie trzysta dolarów, tyle że teraz stały nad nim trzy kobiety, każda twierdziła, że jest jego żoną, i wszystkie domagały się tych pieniędzy. Policjant zapytał, co ma robić...

Generał Komar zabrał się do roboty. Zlecił podwładnym znalezienie miejsca, które najlepiej nadawałoby się na tajny szpital. Wybrano dawną i kompletnie zrujnowaną bazę niemieckich hydroplanów w Dziwnowie na wyspie Wolin, zabezpieczoną minami w liczbie 100 tysięcy i setkami bomb. Ekipa remontowa oceniła, że potrzebuje co najmniej roku, by odbudować zniszczone bloki i koszary, by doprowadzić elektryczność oraz kanalizację. Co najmniej roku, a i to pod warunkiem niezaburzonych dostaw i sporych funduszów. Robotnicy dostali na to wszystko cztery tygodnie i pomoc ze strony wojska. Żeby utrzymać całą akcję w tajemnicy, musieli w pierwszej kolejności rozebrać most nad Dziwną. Transporty niezbędnych materiałów, w tym żywności, odbierali z pokładu promu, który bez przerwy kursował w tę i z powrotem – między lądem a wyspą. (...) Gdy miesiąc później remont dobiegał końca, pierwszy statek z rannymi partyzantami był już w drodze – wyruszył z albańskiego portu w Durrësi. Przerobiony na pływający szpital Kościuszko, z siedmiuset pięćdziesięcioma pasażerami na pokładzie, zacumował w Świnoujściu w nocy z 25 na 26 lipca 1949 roku. Osoby mieszkające w pobliżu mola zostały na czas tajnej operacji wysiedlone. Na przybyszów czekały dwa plutony żołnierzy, czternastu lekarzy różnych specjalności, siedemnaście pielęgniarek i osiemnaście osób personelu pomocniczego. Wszyscy złożyli wcześniej przysięgę, że nie puszczą pary z ust. Gdyby puścili, groziłoby im dwadzieścia pięć lat za kratami.

Generał Komar zabrał się do roboty. Zlecił podwładnym znalezienie miejsca, które najlepiej nadawałoby się na tajny szpital. Wybrano dawną i kompletnie zrujnowaną bazę niemieckich hydroplanów w Dziwnowie na wyspie Wolin, zabezpieczoną minami w liczbie 100 tysięcy i setkami bomb. Ekipa remontowa oceniła, że potrzebuje co najmniej roku, by odbudować zniszczone bloki i koszary, by ...

Interesowało mnie w zasadzie to tylko, co na dole, co między rynsztokiem a sklepikiem z włoszczyzną, między tramwajem a budką z papierosami, między drugorzędnym kinem a nienadzwyczajną jadłodajnią. Upodobania te nie oznaczały zresztą oryginalności, wiązały się solidnie z jedną z niepozornych, lecz jakże wpływowych tendencji stulecia, rozkwitłych najowocniej w moim pokoleniu: z kultem demokratycznego samotnictwa. Jeszcze pięćdziesiąt lat temu życie w hotelikowych lub sublokatorskich pokojach, brak rodziny i krewnych, stołowanie się w małych tanich restauracjach, niezależność od familijnych zobowiązań, dobytku, przedmiotów, nieruchomości, ścisły związek z kinami i komunikacją miejską, krytymi pływalniami i pralniami mechanicznymi – wszystko to uważane było za upośledzenie, smutek i klęskę. Czytanie gazet na parkowych ławkach i przyjaźnie ze ślusarzem z przeciwka uważane były za objawy życiowego zawodu, niewypału, porażki, osnuwała je aura złych melancholii i niszczących nostalgii. Wielkomiejska samotność zwała się dotąd, w mieszczańskim wokabularzu, życiowym niepowodzeniem, zmarnowaniem życiowych szans. Dopiero moje pokolenie odnalazło w niej bezmierne uroki i nieocenione wartości. Fakt, że sam sobie cerowałem skarpetki i że miesiącami nikt mnie w domu nie odwiedzał, że gadało mi się znakomicie z konduktorami lub że po własnoręcznym przyrządzeniu jajecznicy zmywałem patelnię w umywalni hotelowego pokoju przed lustrem, nie przygnębiał mnie, nie wydawał mi się ani pocieszny, ani godny współczucia. Współczułem tym, którzy za cenę zacerowanych skarpetek skazani są na jednakowość, pozbawieni czaru pojedynczości pośród wielkomiejskiej kumulacji żywotów ludzkich, pojedynczości pełnej spokoju, zaś wyzbytej martwoty.

Interesowało mnie w zasadzie to tylko, co na dole, co między rynsztokiem a sklepikiem z włoszczyzną, między tramwajem a budką z papierosami, między drugorzędnym kinem a nienadzwyczajną jadłodajnią. Upodobania te nie oznaczały zresztą oryginalności, wiązały się solidnie z jedną z niepozornych, lecz jakże wpływowych tendencji stulecia, rozkwitłych najowocniej w moim pokoleniu: z ...

Trzy lata hodowałam pająka. I ten pająk mnie znał. Jak do ubikacji wchodziła córka albo syn, to się chował. Ja wchodziłam – był. Co dzień łapałam muchę, urywałam jej skrzydełka i rzucałam na pajęczynę. Bo pająk całej muchy nie je, tylko wysysa sok z głowy. Jak wypije, to muchę wyrzuca na środek ubikacji, zaceruje sobie pajęczynę i się schowa. Tylko ze mną wychodził się przywitać. Bo pająka też można wychować. Taki pająk nie brudzi, nie śmierdzi, nie gryzie. A fajnie jest obserwować życie. Choćby pająka.

Trzy lata hodowałam pająka. I ten pająk mnie znał. Jak do ubikacji wchodziła córka albo syn, to się chował. Ja wchodziłam – był. Co dzień łapałam muchę, urywałam jej skrzydełka i rzucałam na pajęczynę. Bo pająk całej muchy nie je, tylko wysysa sok z głowy. Jak wypije, to muchę wyrzuca na środek ubikacji, zaceruje sobie pajęczyn...

Z jakiegoś powodu cierpienie skojarzyło mi się nie z moralną cnotą ani byciem dobrym, jak uważały dzieci baptystów w Teksasie, ale z byciem mądrym. Mądrzy ludzie, w odróżnieniu od głupich, cierpieli. Tam w domu Matka wciąż to powtarzała. (...) Szczęście uchodziło za odpowiednie dla tępaków, za mgłę głupoty, w której się człowiek pogrążał. Ból, niezbyt silny, lecz nieustający, świadczył o czujności. Czujność miała coś wspólnego z wyglądaniem własnej śmierci i życiem w stanie nieustającej uważnej rozpaczy.

Z jakiegoś powodu cierpienie skojarzyło mi się nie z moralną cnotą ani byciem dobrym, jak uważały dzieci baptystów w Teksasie, ale z byciem mądrym. Mądrzy ludzie, w odróżnieniu od głupich, cierpieli. Tam w domu Matka wciąż to powtarzała. (...) Szczęście uchodziło za odpowiednie dla tępaków, za mgłę głupoty, w której się człowiek pogrą...

– A jak wyglądał jej związek z Kostą? – spytałam. – Ona go nie chciała. Tak było. – To on jej pragnął – powiedziały bliźniaczki. – Ale za bardzo się od siebie różnili. Anastasija wyznała, że w głębi serca matka nie kochała jej ojca, a on marzył o odrobinie uwagi, której nigdy od niej nie otrzymał. Zastanawiałam się, czy był to efekt tych lat spędzonych na przyjmowaniu poezji na pusty żołądek, czy tak było od samego początku.

– A jak wyglądał jej związek z Kostą? – spytałam. – Ona go nie chciała. Tak było. – To on jej pragnął – powiedziały bliźniaczki. – Ale za bardzo się od siebie różnili. Anastasija wyznała, że w głębi serca matka nie kochała jej ojca, a on marzył o odrobinie uwagi, której nigdy od niej nie otrzymał. Zastanawiałam się, czy był to efek...

W dolinie rzeki, u stóp skalistej góry była kiedyś wieś Hallmi. Góra wciąż tu stoi, Liridon wskazał ją ręką. Archeologowie odnaleźli tu szczątki osady zniszczonej prawdopodobnie przez trzęsienie ziemi. Miejsce to było nawiedzane przez złego ptaka, który co jakiś czas wydostawał się z wnętrza góry i rzucał klątwę na wioskę. Jej mieszkańcy wystawiali straże i odpierali jego ataki słowami wybaczenia dla wsi. Ptak odlatywał. Pewnego dnia straż pełnił mężczyzna, który wrócił właśnie do domu z zagranicy, więc był zmęczony i zirytowany. Kiedy pojawił się ptak i przeklął wioskę, strażnik przeklął ptaka. – Jedna klątwa wzmocniła drugą i góra Hallmi zawaliła się, grzebiąc wieś. – Liridon uśmiechnął się, ale przez jego twarz przebiegł cień.

W dolinie rzeki, u stóp skalistej góry była kiedyś wieś Hallmi. Góra wciąż tu stoi, Liridon wskazał ją ręką. Archeologowie odnaleźli tu szczątki osady zniszczonej prawdopodobnie przez trzęsienie ziemi. Miejsce to było nawiedzane przez złego ptaka, który co jakiś czas wydostawał się z wnętrza góry i rzucał klątwę na wioskę. Jej mies...

Ciekawe, że mimo biedy i skromnego życia w małej chałupce wśród współplemieńców cieszy się tak ogromnym autorytetem. Właśnie na jej przykładzie mogę obserwować, jak to działa. Osobowości takich jak ona, mających za sobą trudne doświadczenia życiowe i kierujących się przez cały ten czas jasnymi zasadami moralnymi, brakuje nie tylko w Wenezueli, ale także u nas, w Europie Środkowej. Jej autorytet nie opiera się na bogactwie ani na sile mięśni czy broni. Ona po prostu wykazała się odwagą i mądrością nawet w sytuacjach, w jakich nie radzili sobie wszyscy ci potężni i pewni siebie mężczyźni, którzy ją otaczają. Dzięki temu spontanicznie stała się liderką nawet w tym mizogińskim i niezwykle seksistowskim świecie Ameryki Łacińskiej: jest królową, która poddanym ugotuje najpierw ciepłą zupę, a potem obroni ich przed okrutnymi wrogami.

Ciekawe, że mimo biedy i skromnego życia w małej chałupce wśród współplemieńców cieszy się tak ogromnym autorytetem. Właśnie na jej przykładzie mogę obserwować, jak to działa. Osobowości takich jak ona, mających za sobą trudne doświadczenia życiowe i kierujących się przez cały ten czas jasnymi zasadami moralnymi, brakuje nie tylko w...

– Ołtarz taty jeszcze jest w domu? – Nie, już nie ma. Tato trzymał na nim między innymi żuchwy świń. Zbierał je z całej wsi, nawet z Cacao przywoził i wieszał aż do Nowego Roku. Palił je w pierwszy dzień nowego roku hmongijskiego. Duch świni zabitej w trakcie rytuału zastępuje utraconą część naszego ducha w zaświatach i pozwala nam wyzdrowieć. Spalenie żuchwy to moment uwolnienia. Uwalnia się duchy świń, które nas uratowały.

– Ołtarz taty jeszcze jest w domu? – Nie, już nie ma. Tato trzymał na nim między innymi żuchwy świń. Zbierał je z całej wsi, nawet z Cacao przywoził i wieszał aż do Nowego Roku. Palił je w pierwszy dzień nowego roku hmongijskiego. Duch świni zabitej w trakcie rytuału zastępuje utraconą część naszego ducha w zaświatach i pozwala nam...